-Ξεσκεπάζοντας τους Αρνητές της Γενοκτονίας

Ένα από τα πιο αντιδραστικά και αντιλαϊκά φαινόμενα της τελευταίας δεκαετίας είναι η εμφάνιση ενός αντιπροσφυγικού ιδεολογικού ρεύματος που αμφισβητεί τα πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν στην Ανατολή εις βάρος των γηγενών λαών κατά τη διαδικασία δημιουργίας της εθνικιστικής Τουρκίας και κατασκευής του νέου τουρκικού έθνους. Οι αρχικοί εκφραστές του ρεύματος αυτού χρησιμοποίησαν τα επιχειρήματα που ανάπτυξε ο τουρκικός εθνικισμός για να δικαιολογήσει τα εγκλήματά του και τις γενοκτονίες που διέπραξε. Το φαινόμενο αυτό το έχουμε παρουσιάσει και καταγγείλει έντονα μέσα απ’ το μπλογκ μας.

Το τελευταίο κρούσμα το συναντήσαμε στο περ. ‘Έψιλον», όπου όπως φαίνεται συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται στην κατεύθυνση αυτή τα υπολείμματα του αντιπροσφυγικού ρεύματος, που με πρωτεργάτη τον Τ. Κωστόπουλο προσπάθησαν να κωδικοποιήσουν την αντιδραστική επιχειρηματολογία.

Στο κείμενο του Δημήτρη Αγγελίδη, που ήταν ο δράστης του τελευταίου χτυπήματος, απάντησε και η Μαρίνα Φράγκου, μεταφράστρια του βιβλίου «Not even my name» της  Τhea Halο. Το κείμενο αυτό το αναδημοσιεύουμε στη συνέχεια.

«Συνωστίζονταν»: τα παραλειπόμενα μιας λέξης

Της Μαρίνας Φράγκου*

(Η Μαρίνα Φράγκου είναι Διδάκτωρ Ανθρωπογεωγραφίας, ομογενής από τις Η.Π.Α. που ζει στην Ελλάδα από το 1994. Για τη μετάφραση του αφηγήματος«Ούτε το όνομά μου» τιμήθηκε με το Α’ Βραβείο Μετάφρασης από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας.)

Με την παρούσα επιστολή θα ήθελα να σχολιάσω το άρθρο/παρουσίαση του συντάκτη του «Έψιλον» Δημήτρη Αγγελίδη που δημοσιεύτηκε στις 29 Μαΐου 2011 με τον τίτλο «Η ‘γιαγιά του Πόντου’ αφηγείται, η κόρη της συγγραφεί –ΟΥΤΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ». Αντιλαμβάνομαι ότι έχουν παρέλθει αρκετές εβδομάδες από τη δημοσίευση του άρθρου και ζητώ την κατανόησή σας αφού ανειλημμένες υποχρεώσεις δεν μου επέτρεψαν να ανταποκριθώ στην ανάγκη σχολιασμού νωρίτερα.

Το θέμα, βέβαια, που πραγματεύεται η παρουσίαση του κ. Αγγελίδη δεν είναι κάποιο επίκαιρο θέμα, αλλά μάλλον ένα ζήτημα που απασχολεί τους ιστορικούς και την ελληνική κοινωνία γενικότερα εδώ και περίπου 90 έτη και όπως φαίνεται, παραμένει (μάλλον αχρείαστα) ακόμα υπό συζήτηση. Πρόκειται για την γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας και του Πόντου, με αφορμή το αφήγημα της Ελληνοαμερικανίδας Thea Halo «Oύτε το όνομά μου»(εκδόσεις Γκοβόστη).

Ο κ. Αγγελίδης αφιερώνει αρκετό χώρο στη χρήση της λέξης ‘συνωστίζονταν’ στο βιβλίο της Halo, επιχειρώντας έναν άδικο παραλληλισμό με τη χρήση της ίδιας λέξης στο σχολικό βιβλίο της ιστορίας της κ. Ρεπούση. Αμφότερες οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν τη λέξη αυτή σε κείμενα για την Καταστροφή της Σμύρνης. Ο συντάκτης εκφράζει την απορία του που η «Θία Χάλο… δεν γνώρισε την μήνιν των ευαίσθητων», όπως γνώρισε η κ. Ρεπούση. Θεωρώ ότι η επιχειρηματολογία του συντάκτη είναι άδικη και ελλιπής, και επειδή ενίοτε οι λεπτομέρειες έχουν τη σημασία τους, θα επιχειρήσω μια γλωσσολογική ανάλυση των δύο κειμένων.

Γενικά, «η γλωσσική ικανότητα ενός ομιλητή αποτελείται από ένα σύνολο δεξιοτήτων: ακουστική κατανόηση, ανάγνωση, προφορικός λόγος και γραπτός λόγος»[1]. Όσοι έχουν ασχοληθεί με την εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας (ή κάποιας άλλης γλώσσας), μπορεί να αναγνωρίσουν την ορολογία, listening, reading, speaking, writing. Είναι, μάλιστα, ακριβώς αυτές οι δεξιότητες που εξετάζονται στις πιστοποιήσεις γλωσσομάθειας. Οι προαναφερόμενες δεξιότητες μπορούν να βελτιωθούν με την ανάπτυξη πιο ειδικών τεχνικών. Για παράδειγμα, για την ανάγνωση (ή αλλιώς την κατανόηση κειμένου) αναπτύσσουμε είτε συνειδητά είτε εμπειρικά την ικανότητα να σκανάρουμε (scanning), να διαβάζουμε για να βρούμε το νόημα (skimming), να εντοπίζουμε τις λέξεις κλειδιά ή ακόμα να προσδιορίζουμε τη χροιά μια λέξης (connotation-θετική, αρνητική ή ουδέτερη) αναλύοντας το περιεχόμενο ολόκληρης της πρότασης ή της παραγράφου (context analysis).

Τα πράγματα είναι απλά: μια λέξη σπάνια είναι τόσο ισχυρή ώστε και μόνο η χρήση της να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάλυση κειμένου. Μεγάλο ρόλο παίζουν και οι υπόλοιπες λέξεις που τη συνοδεύουν, δηλαδή το όλο περιεχόμενο της πρότασης. Aς δούμε τη λέξη «συνωστίζονταν» σε ένα φανταστικό πλαίσιο, πλαίσιο το οποίο προσδίδει στη συγκεκριμένη λέξη σχεδόν θετική χροιά.

«Πήγα στην συναυλία των U2. O ηλεκτρισμός στην ατμόσφαιρα ήταν απερίγραπτος. Κόσμος, κυρίως νέοι, συνωστίζονταν μπροστά στη σκηνή μήπως και μπορέσουν να πλησιάσουν περισσότερο τα είδωλα τους. Ένιωθα ότι ήμασταν όλοι μια μεγάλη παρέα».

Ας συγκρίνουμε τώρα τα δύο επίμαχα κείμενα χρησιμοποιώντας κάποιες από τις προαναφερόμενες τεχνικές.

Έχοντας, (επιτέλους!) τα δύο κείμενα μπροστά μας, μπορούμε να τα αναλύσουμε γλωσσολογικά:

Λέξεις κλειδιά

Κείμενο Ρεπούση………………………… Κείμενο Halo

Τουρκικές δυνάμεις……………………………. φωτιά

Επιτίθενται ………………………………………..χιμούσε

Αναγκάζουν………………………………..………απεγνωσμένοι

Ελληνικά στρατεύματα ……………………..καταρρακωμένη

Υποχωρήσουν ……………………………..……Έλληνες

Χιλιάδες Έλληνες…………………………………Αρμένιοι

Συνωστίζονταν …………………………………….συνωστίζονταν

Προσπαθώντας ……………………………..……εκλιπαρώντας

Φύγουν…………………………………………..….σωτηρία

Ελλάδα

Όπως καταδεικνύεται, οι λέξεις που συνοδεύουν την επίμαχη λέξη «συνωστίζονταν» δημιουργούν ένα εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο (context) και συνεπώς, προσδίδουν διαφορετικό βαθμό αρνητικής (στην προκειμένη περίπτωση) έννοιας στην ίδια τη λέξη. Ακόμα, η αντικατάσταση της λέξης ‘συνωστίζονταν’ στο κείμενο της Halo (με τη λέξη ‘βρίσκονταν’, για παράδειγμα) θα άλλαζε το γενικό νόημα ελάχιστα! Αντίθετα, στο κείμενο της Ρεπούση, λέξη ‘συνωστίζονταν’ είναι, συγκριτικά με τις υπόλοιπες λέξεις, από τις πλέον αρνητικές. Μάλιστα, στο βιβλίο της Ρεπούση, το συγκεκριμένο κεφάλαιο τελειώνει με την προαναφερόμενη παράγραφο. Αυτό είναι και το κεντρικό ζήτημα διαλόγου (και διαφωνίας) με το βιβλίο, δηλαδή το γεγονός ότι ένα τόσο τραγικό γεγονός περιγράφεται με τόσες λίγες και σχετικά…ουδέτερες λέξεις. Η επόμενη ενότητα του σχολικού βιβλίου έχει τίτλο «5. Οι τελικές ρυθμίσεις: τα σύνορα και η ανταλλαγή των πληθυσμών» και ουδεμία άλλη αναφορά στην Καταστροφή της Σμύρνης υπάρχει σε όλο το βιβλίο.

Συνοψίζοντας τις γλωσσολογικές παρατηρήσεις μου, αναγκάζομαι να κάνω μια τελική επισήμανση. Οι περισσότεροι άνθρωποι αναπτύσσουμε πολλές από τις προαναφερόμενες δεξιότητες εμπειρικά. Αγοράζουμε μια εφημερίδα και κάνουμε skimming, διαβάζοντας μόνο τους τίτλους. Ψάχνουμε τον κατάλογο σε ένα εστιατόριο και κάνουμε scanning εντοπίζοντας μόνο τα πιάτα με κρέας, επειδή εκείνη τη μέρα έχουμε όρεξη για κάποιο κρεατικό. Καταλαβαίνουμε ότι άλλο νόημα έχει η λέξη «έφαγα» στη φράση «έφαγα πολύ χτες το βράδυ» και άλλη στη φράση «έφαγα το ξύλο της χρονιάς μου». Αυτά για τον περισσότερο κόσμο.

Ένας δημοσιογράφος, όμως, υποχρεούται να έχει αναπτυγμένες όλες τις παραπάνω δεξιότητες. Αδυνατώ να πιστέψω ότι ο κ. Αγγελίδης πραγματικά δεν καταλαβαίνει το προφανές, δηλαδή τις γλωσσολογικές διαφορές μεταξύ των δύο κείμενων, διαφορές οι οποίες τελικά αλλάζουν και το νόημα. Εκπλήσσομαι με την προχειρότητα των επιλεκτικών αναφορών. Ξαφνιάζομαι με την εμπάθειά του όταν αναφέρεται όχι μόνο στη Thea Halo, αλλά και στον Βλάση Αγτζίδη, ενός ιστορικού που έχει ταυτιστεί με την ανάδειξη των συγκεκριμένων ζητημάτων με πλείστες διεθνείς βιβλιογραφικές αναφορές και διακρίσεις (ακόμα και από την Ακαδημία Αθηνών). Αισθάνομαι άσχημα που το αναγνωστικό κοινό του περιοδικού δεν είχε πρόσβαση σε όλα τα δεδομένα. Τα ακαδημαϊκά μου αντανακλαστικά αντιδρούν στην ευκολία με την οποία ο κ. Αγγελίδης επικαλείται διάφορες πηγές επιλεκτικά, παραλείποντας διεθνείς βιβλιογραφικές αναφορές καταξιωμένων επιστημόνων.

Η μεγαλύτερη παράλειψη του συντάκτη είναι ένα σημαντικό γεγονός που ξεπερνά τα δικά μας σύνορα: Στις 12 Ιουλίου 2007, η Διεθνής Ένωση Ακαδημαϊκών για τη Μελέτη των Γενοκτονιών (IAGS) αναγνώρισε με ψήφισμά της τη Γενοκτονία των Ασσυρίων και των Ελλήνων στο διάστημα 1914-1923.

Η εκτενής ενισχυτική τεκμηρίωση για τις γενοκτονίες των Ασσυρίων και των Ελλήνων κυκλοφόρησαν στα μέλη IAGS στους μήνες πριν από την ψηφοφορία, και είναι διαθέσιμη στον ιστοχώρο http://www.genocidetext.net/iags_resolution_supporting_documentation.htm

Το ψήφισμα το οποίο έλαβε το 83% των ψήφων, αναφέρεται στις πρακτικές του οθωμανικού κράτους ενάντια στις χριστιανικές μειονότητες, Αρμενίων, Ασσυρίων (Χαλδαίων, Νεστοριανών, Σύριοι, Αραμαίοι, Ιακωβίτες, Ορθόδοξοι Σύριοι), Ελλήνων (Ποντίων, Θρακών, Ιώνων), που οδήγησαν στη γενοκτονία εναντίον τους. Για τέτοια ζητήματα, θα πρέπει όλοι μας να χρησιμοποιούμε τίτλους, όπως «Η γνώμη του συντάκτη»[2] με πλείστη φειδώ. Γνώμες για λυμένα ακαδημαϊκά ζητήματα μπορούμε να έχουμε μόνο μετά από σοβαρή και μάλλον επιστημονική έρευνα.

Kαταλήγω στο συμπέρασμα ότι, είτε ο κ. Αγγελίδης στερείται βασικών δημοσιογραφικών και ερευνητικών δεξιοτήτων, είτε εσκεμμένα επιλέγει να παρουσιάζει ελλιπείς «γνώμες». (Η επόμενη σκέψη είναι αναπόφευκτα ποια συμφέροντα εξυπηρετεί μια τέτοια επιλογή). Σε οποιαδήποτε περίπτωση, οφείλω να θλίβομαι.

[1] Βαρλοκώστα Σ. & Τριανταφύλλου Λ., Η Ελληνική ως Δεύτερη Γλώσσα, σελ. 12, Κέντρο Διαπολιτισμικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2003.

[2] Ο κ. Αγγελίδης επιχείρησε να απαντήσει στο ερώτημα «Υπήρξε γενοκτονία των Ελλήνων στον Πόντο;» σε δισέλιδη παρουσίαση μετά την συνέντευξη με τη Thea Halo. Θεωρώ ότι η τεκμηρίωση της απάντησης που ο ίδιος δίνει στην ερώτησή του στερείται επιχειρηματολογίας και ενδελεχούς έρευνας, στοιχεία που απαιτούνται για τη διαμόρφωση ‘γνώμης’ σε ένα τόσο δύσκολο θέμα.