-Oι Έλληνες στο μαχνοβίτικο κίνημα

Του Δημήτρη Κ….

Θα μπορούσαμε χωρίς περιστροφές να πούμε ότι η ελληνική βιβλιογραφία για το θέμα των Ελλήνων που συμμετείχαν στο μαχνοβίτικο κίνημα είναι από αποσπασματική έως ανύπαρκτη. Αυτό μπορεί να οφείλεται είτε σε λόγους που ανάγονται σε μια γενικότερη έλλειψη ενδιαφέροντος των ιστορικών για το ζήτημα είτε σε καθαρά πολιτικούς λόγους, καθώς Ελληνοπόντιος και αναρχικός είναι δύο ταυτότητες, για πολλούς, ασύμβατες. Κι ας έχει αναφέρει ο Αγτζίδης ότι, οι Έλληνες Πόντιοι είναι από τη φύση τους λαός αντεξουσιαστικός!

Όπως έχω επαναλάβει σε προηγούμενες δημοσιεύσεις μου για τους Έλληνες της πρώην ΕΣΣΔ, ιστορικά ζητήματα που αφορούν την πολύπαθη ελληνική διασπορά στη χώρα των Σοβιέτ, πατρονάρονται από επίσημους και ανεπίσημους ιδεολογικούς και πολιτικούς φορείς. Εκεί εντάσσεται για παράδειγμα η σταλινική εκδοχή για την ιστορία των Ελλήνων της ΕΣΣΔ από τον Γκίκα, αλλά και η άρνηση της ποντιακής γενοκτονίας από τους Τούρκους, από ένα κομμάτι της ευρύτερης αριστεράς.

Επαναλαμβάνω λοιπόν ότι, η μελέτη τέτοιων και παρεμφερών ζητημάτων οφείλει να είναι ακηδεμόνευτη, ώστε να είναι το περισσότερο δυνατό αντικειμενική. Μόνο έτσι θα  μπορούσε να μελετηθεί η συμμετοχή των Ελλήνων στο μαχνοβίτικο κίνημα.

Το μοναδικό ίσως άρθρο, από ελληνικής πλευράς, το οποίο αναφέρεται στους Έλληνες του Μαχνό, ανήκει στη «Σόνια», συντάκτη του αντεξουσιαστικού περιοδικού «Άνθη του Κακού» (τεύχος 2, χειμώνας 1988). Το συγκεκριμένο άρθρο είναι μια πολύ κλασσική περίπτωση προσπάθειας μιας αναρχικής να εντάξει ιστορικά τους Έλληνες Πόντιους στο συγκεκριμένο πολιτικό χώρο. Όσοι έχουν διαβάσει το συγκεκριμένο άρθρο καταλαβαίνουν ότι η συγκεκριμένη προσπάθεια στέφεται από αποτυχία και κομίζει ελάχιστα στην ιστορική γνώση. Κατά τα άλλα, αναφορές αποσπασματικές έχουν γίνει, κυρίως από τον Αγτζίδη, ο οποίος, κατά τα άλλα, έχει μελετήσει εις βάθος το ζήτημα της ελληνικής εμπλοκής στον εμφύλιο του 1918-1921.

Από ρωσικής πλευράς έχουμε ένα ενδιαφέρον, αλλά αδημοσίευτο κείμενο για το ζήτημα των Ελλήνων μαχνοβιτών, από έναν νέο ιστορικό, αναρχικών, κατά πάσα πιθανότητα, πεποιθήσεων, τον Βλαντιμίρ Τσοπ. Μεταξύ άλλων, ο συγκεκριμένος ιστορικός έχει γράψει πλήθος άρθρων για το Μαχνό, στα οποία συγκαταλέγεται ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο για τους Εβραίους μαχνοβίτες, αλλά και για την μαχνοβίτικη αεροπορία (!!!). Το γεγονός είναι ότι, τα άρθρα το Τσοπ, και κυρίως αυτό το οποίο αναφέρεται στους Έλληνες είναι εμπλουτισμένο από πλήθος σοβιετικών αρχείων. Γι’ αυτό και κρίνω ότι η ανάγνωσή του είναι απαραίτητη για μελλοντικές αναλύσεις που θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν αναφορικά με το συγκεκριμένο ζήτημα.

Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Πριν αναφερθούμε στην ελληνική εμπλοκή, καλό είναι να αφιερώσουμε δύο- τρεις γραμμές για το κίνημα του Μαχνό. Το συγκεκριμένο πολιτικο- στρατιωτικό κίνημα αποκτά λόγο και ουσία στα μέσα του 1918, καθώς θα βρεθεί σε ευθεία σύγκρουση με το καθεστώς του γκετμαν στη Ν. Ουκρανία. Κίνημα αναρχικών κυρίως καταβολών, το μαχνοβίτικο θα προσπαθήσει να ασκήσει την επιρροή του γύρω από την περιοχή του Γκουλάι Πόλε, χωριό το οποίο αποτελεί και τη γενέτειρα του αδιαφιλονίκητου αρχηγού του, Νέστορ Μαχνό.

Έως και τις αρχές περίπου του 1920, οι μαχνοβίτες αντάρτες θα συμμαχήσουν με τους Μπολσεβίκους και θα πολεμήσουν εναντίον των Λευκών και των συμμάχων τους για να δουν το κίνημα τους να εξαπλώνεται σε όλη τη Ν. Ουκρανία με δεκάδες χιλιάδες μέλη, αλλά και δεκάδες χιλιάδες συμπαθούντες. Παρότι σύμμαχοι, ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μαχνοβίτες, όλη αυτή την περίοδο (1918-1920) θα σημειωθούν εντάσεις, οι οποίες και θα οδηγήσουν στην τελική ρήξη, από την οποία οι μαχνοβίτες θα βγουν ηττημένοι, λόγω έλλειψης τακτικής, αλλά και του εις βάρος τους συσχετισμού δυνάμεων. Δολιοφθορές θα σημειωθούν όλη την περίοδο 1918-1920, και από τις δύο πλευρές: οι Μαχνοβίτες μισούσαν θανάσιμα τους πράκτορες της νεοσυσταθείσας τότε TsK (Τσεκά), και οι μπολσεβίκοι τους αναρχικούς οπλαρχηγούς, τους οποίους θεωρούσανε μέθυσους, απαίδευτους και αντισημίτες. Από τα μέσα περίπου του 1920, με σαφείς εντολές του Τρότσκι, οι μπολσεβίκοι θα επιτεθούν στο κίνημα του Μαχνό και θα καταφέρουν να το διαλύσουν. Έως και το 1922 δεν θα υφίσταται πλέον μαχνοβίτικο κίνημα.

Η ανάμειξη των Ελλήνων στο συγκεκριμένο κίνημα εντάσσεται στις ευρύτερες πολιτικές ζυμώσεις που έλαβαν χώρα στις ελληνικές περιοχές της Ν. Ουκρανίας και ιδιαίτερα της Μαριούπολης την περίοδο 1918-1921. Ήδη από το 1918 αντάρτικα αποσπάσματα μαχνοβιτών δρούσαν στα ελληνικά χωριά Μαγκούς, Γιάλτα, Μ. Γιανισόλ, Σ. Κερεμεντσίκ κ.α.

Αρνούμενα την υποχρεωτική στρατολόγηση στα στρατεύματα των Λευκών, εκδικούμενα για τη λεηλασία των αποθηκών τροφίμων από τα αυστρο-ουγγρικά στρατεύματα, τα ελληνικά χωριά όχι μόνο λειτουργούσαν σαν καταφύγιο των μαχνοβιτών ανταρτών, αλλά και στελέχωναν το αντάρτικο με έμψυχο δυναμικό. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία του 9^ου Συντάγματος της 3^ης Μεραρχίας του Ζαντνεπρόβσκ (Μεραχία «Μπάτκο Μαχνό»), το οποίο ήταν αμιγώς ελληνικό, αλλά και στη συμμετοχή Ελλήνων στα υπόλοιπα αντάρτικα τάγματα. Έπειτα έχουμε και τη δημιουργία ενός δεύτερου ελληνικού συντάγματος για το οποίο δυστυχώς δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές, πέρα από τα γραφόμενα του Β. Μπιελάς (Οι Δρόμοι του Νέστορ Μαχνό). Εδώ οφείλουμε να πούμε ότι οι μαχνοβίτικες μεραρχίες δεν είχαν σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό. Σε διάφορες μεραρχίες υπήρχαν μάλιστα τάσεις φιλομπολσεβίκικες. Παρόλα αυτά, στην 3^η Μεραρχία επικρατούσαν οι αναρχικές ιδέες.

Σύμφωνα με πολλές αναφορές, οι Έλληνες θεωρούνταν από τα πιο αξιόμαχα κομμάτια του αντάρτικου στρατού και αυτό μάλλον αληθεύει, από τη στιγμή που οι στρατιωτικές επιτυχίες των ελληνικών συνταγμάτων διαδέχονταν η μία την άλλη. Χαρακτηριστική είναι η ανακατάληψη του ελληνικού χωριού Μ. Γιανισόλ, που είχε καταληφθεί από τους Κοζάκους, οι οποίοι είχαν επιδοθεί σε σφαγές εναντίον του γηγενούς πληθυσμού. Σε αυτή τη μάχη σημειώθηκε πλήθος εκτελέσεων Κοζάκων στις αυλές των σπιτιών ως εκδίκηση.

Από το 1920 κι έπειτα, όπου και το κίνημα του Μαχνό αρχίζει να παρουσιάζει κάμψη εξαιτίας της πίεσης που ασκήθηκε από τους μπολσεβίκους, ξεκινά μια νέα περίοδος στη σχέση των ελληνικών χωριών με τα μαχνοβίτικα στρατεύματα. Οι Έλληνες αντιλαμβάνονται ότι οι μπολσεβίκοι θα επικρατήσουν ολοκληρωτικά κι αρχίζουν και παίρνουν αποστάσεις από τους μαχνοβίτες. Σύντομα θα σταματήσουν να εφοδιάζουν και τα αντάρτικα σώματα με έμψυχο δυναμικό, κάτι που θα προκαλέσει μάλιστα τον εκνευρισμό και την απογοήτευση του ίδιου του Ν. Μαχνό. Ο φόβος τους μάλιστα για αντεκδικήσεις από την πλευρά των μπολσεβίκων θα καταλήξει και στο οριστικό πάγωμα των σχέσεων μεταξύ των δύο πλευρών.  Όλα αυτά θα μπορούσαν να συνηγορήσουν στο συμπέρασμα ότι η συμμετοχή των Ελλήνων στο μαχνοβίτικο κίνημα δεν είχε πολιτικο-ιδεολογικό χαρακτήρα, αλλά περισσότερο ωφελιμιστικό, καθώς τα ελληνικά χωριά αντιμετώπισαν τους αντάρτες ως απελευθερωτές κι όχι ως πολιτικούς πατρόνες και καθοδηγητές. Είναι όμως έτσι;

Οι αναφορές που συναντάμε σε αρχεία για Έλληνες αναρχικούς που κατέλαβαν καίριες θέσεις στα μαχνοβίτικα στρατεύματα, αλλά και αναφορές για την πολιτική κατάσταση του ελληνικού συντάγματος, μας δείχνουν το αντίθετο.

 

Δύσκολα ερωτήματα σαφώς, τα οποία σίγουρα όμως θα απαντηθούν στο μέλλον. Αυτό που μπορούμε να θεωρήσουμε αυτή τη στιγμή ως δεδομένο είναι ότι οι Έλληνες αποτέλεσαν ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια του μαχνοβίτικου κινήματος και πολέμησαν για την απελευθέρωση των περιοχών τους από τους Λευκούς. Ας ελπίσουμε ότι, αυτό το αδιαμφισβήτητο γεγονός δεν θα μπει κι αυτό με τη σειρά του στη δίνη του ιστορικού υποκειμενισμού και του σχετικισμού, που τόσο επιμελώς φροντίζει να καταλάβει ένα κομμάτι του ιστορικού χώρου πάνω στη γνώση

Πατήστε ΚΛΙΚ για να δείτε τον χάρτη σε μεγέθυνση που περιλαμβάνει κυρίως την περιοχή των  ελληνικών χωριών της Μαριούπολης.

—————————————————————————————————————————————– 

Ο Ύμνος των μαχνοβιτών

http://www.tempsnoirs.lautre.net/Berurier_Noir-Makhnovtchina.mp3

—————————————————————————————————————————————– 
—————————————————————————————————————————————–