-Κορνήλιος Καστοριάδης

Cornelius Castoriadis

Η επαναστατική δύναμη της Οικολογίας[1]

Μια συνέντευξη (1993)                                     

Pascale Egre : Τι είναι για σας η Οικολογία;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η οικολογία αποτελεί την κατανόηση του βασικού γεγονότος ότι η κοινωνική ζωή  δεν μπορεί να μη λαμβάνει υπόψη με ένα κεντρικό τρόπο το περιβάλλον μέσα στο οποίο ξεδιπλώνεται αυτή η κοινωνική ζωή. Όλως περιέργως, αυτή η κατανόηση μοιάζει να έχει υπάρξει σε μεγαλύτερο βαθμό προηγουμένως, σε άγριες ή παραδοσιακές κοινωνίες. Ακόμη και μια γενιά πριν, στην Ελλάδα, υπήρχαν αγρότες που ανακύκλωναν σχεδόν τα πάντα. Στη Γαλλία, η διατήρηση των ρέοντων υδάτων, των δασών και πάει λέγοντας έχει αποτελέσει ένα ανανεούμενο ενδιαφέρον για αιώνες. Χωρίς καμιά «επιστημονική γνώση», οι άνθρωποι είχαν μια απλοϊκή αλλά σαφή επίγνωση της ζωτικής τους εξάρτησης από το περιβάλλον [δες επίσης και την ταινία (του Akira Kurosawa) Dersu Uzala]. Αυτό άλλαξε ριζικά με τον καπιταλισμό και τη σύγχρονη τεχνοκρατία[2], που είναι βασισμένα στην αέναη και ραγδαία αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης και τα οποία συνεπάγονται ήδη κάποια προφανή σήμερα καταστροφικά αποτελέσματα για την οικόσφαιρα της Γης. Αν σας φαίνονται βαρετές οι επιστημονικές συζητήσεις, απλώς ρίξτε μια ματιά στις παραλίες ή στον αέρα των μεγαλουπόλεων. Οπότε, δεν μπορούμε πλέον να πιστεύουμε σε μια πολιτική, που να αξίζει το όνομά της, από την οποία θα έλειπε ένα σοβαρό ενδιαφέρον για την οικολογία.

P.E.: Μπορεί η οικολογία να γίνει επιστημονική;

Κ.Κ.: Η οικολογία είναι βασικά πολιτική. Δεν είναι «επιστημονική». Η επιστήμη είναι ανίκανη, ως επιστήμη, να θέσει τα όρια ή τους σκοπούς της [finalités]. Αν η επιστήμη ερωτηθεί για το πιο ικανό ή το πιο οικονομικό μέσο εξολόθρευσης του πληθυσμού της Γης, είναι ικανή (θα έπρεπε να είναι ικανή!) να σας παράσχει μια επιστημονική απάντηση. Ως επιστήμη, δεν έχει απολύτως τίποτα να πει σε σχέση με το αν αυτό το σχέδιο είναι «καλό» ή «κακό». Κάποιος μπορεί, κάποιος πρέπει, σίγουρα, να θέσει σε κίνηση τις πηγές της επιστημονικής έρευνας για να εξερευνήσει τον αντίκτυπο που μια τέτοια και μια τέτοια ενέργεια, εντός της σφαίρας της παραγωγής, μπορούν να έχουν πάνω στο περιβάλλον ή, κάποιες φορές, το μέσο αποφυγής κάποιου ανεπιθύμητου παράπλευρου αποτελέσματος. Σε τελευταία ανάλυση, όμως, η απάντηση μπορεί να είναι μόνο πολιτική.

Το να πούμε, όπως λέχθηκε απ’ όσους υπέγραψαν την «Έκκληση της Χαϊλδεβέργης» (την οποία, από την πλευρά μου, μάλλον θα ονόμαζα Έκκληση της Νυρεμβέργης), ότι η επιστήμη και μόνο η επιστήμη μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα, είναι αποκαρδιωτικό. Ερχόμενη από τόσο πολλούς κατόχους του βραβείου Νόμπελ, εκφράζει μια βασική αγραμματοσύνη, μια αποτυχία να στοχαστούν πάνω στην ίδια τους τη δραστηριότητα, και την πλήρη ιστορική αμνησία[3]. Δηλώσεις σαν κι αυτήν γίνονται όταν, όπως και λίγα χρόνια πριν, οι βασικοί εφευρέτες και κατασκευαστές των πυρηνικών βομβών διακήρυσσαν δημοσίως μια βαθειά μεταμέλεια, χτυπώντας τα στήθη τους, φωνάζοντας για την ενοχή τους κοκ. Μπορώ να αναφέρω τους Οπενχάϊμερ και Ζαχάροφ, για να μην πούμε άλλους. Είναι ακριβώς η ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης και το γεγονός ότι οι επιστήμονες δεν είχαν ποτέ, και δε θα έχουν ποτέ, οτιδήποτε να πούνε σε σχέση με τη χρήση της ή ακόμη και τον καπιταλιστικό της προσανατολισμό που δημιούργησε το περιβαλλοντικό πρόβλημα και την παρούσα βαρύτητα του προβλήματος. Και αυτό που παρατηρούμε σήμερα είναι το τεράστιο περιθώριο της αβεβαιότητας που περιέχεται στα στοιχεία και τις εξελικτικές προοπτικές για το περιβάλλον της Γης. Αυτό το περιθώριο, προφανώς, έχει δύο πλευρές. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι οι πιο σκοτεινές προοπτικές είναι και οι πιο πιθανές.

Το αληθινό ζήτημα, ωστόσο, δεν είναι αυτό αλλά η πλήρης εξαφάνιση της σωφροσύνης, της φ ρ ο ν ή σ ε ω ς. Δεδομένου ότι κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα οδηγήσει ή όχι σε μια άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ούτε και πόσα χρόνια θα πάρει μέχρι η τρύπα του όζοντος να καλύψει όλη την ατμόσφαιρα, η μόνη συμπεριφορά που μπορούμε να υιοθετήσουμε είναι αυτή του diligens pater familias, του ευσυνείδητου ή συνεπούς πατέρα της οικογένειας που λέει στον εαυτό του «Αφού το ρίσκο είναι τεράστιο και ακόμη και οι πιθανότητες είναι αβέβαιες, θα προχωρήσω με τη μεγαλύτερη επιφύλαξη [σωφροσύνη] και όχι σα να ήταν όλο το ζήτημα επουσιώδες».

Τώρα, αυτού που γινόμαστε μάρτυρες προς το παρόν, για παράδειγμα κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού του Ρίο (που του έχει δοθεί η ταμπέλα της «Διάσκεψης»), είναι η πλήρης ανευθυνότητα. Αυτή η πλήρης ανευθυνότητα μπορεί να ιδωθεί στην αποφασιστικότητα του Προέδρου George Herbert Walker Bush και των φιλελεύθερων {με την ευρωκεντρική έννοια των συντηρητικών οπαδών της «ελεύθερης αγοράς»}, οι οποίοι επικαλούνται ακριβώς την αντίθετη πλευρά του επιχειρήματος της αβεβαιότητας (καθώς τίποτα δεν έχει «αποδειχθεί», ας συνεχίσουμε όπως και πριν . . . ). Μπορεί να ιδωθεί στην τερατώδη συμμαχία μεταξύ των δεξιών Αμερικάνων Προτεσταντών και της Καθολικής Εκκλησίας να εναντιωθούν σε οποιαδήποτε βοήθεια ελέγχου των γεννήσεων στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, όταν η σύνδεση ανάμεσα στη δημογραφική έκρηξη και τα περιβαλλοντικά προβλήματα είναι έκδηλη. Την ίδια στιγμή – το μέγεθος της υποκρισίας – κάποιοι ισχυρίζονται ότι ενδιαφέρονται για το βιοτικό επίπεδο αυτών των πληθυσμών. Για να βελτιώσει όμως κάποιος το βιοτικό επίπεδο εκεί θα έπρεπε να επιταχύνει την καταστροφική παραγωγή και κατανάλωση των μη ανανεώσιμων πηγών.

P.E.: Κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης του Ρίο, δύο συμβάσεις, με κάποια ιστορική σημασία το καθένα υιοθετήθηκαν: η σύμβαση για την κλιματική αλλαγή και η άλλη για τη βιο-ποικιλότητα. Αποτελούν κι αυτές κομμάτι του «Καρναβαλιού»;

Κ.Κ.: Ναι, καθώς δεν προτείνουν συγκεκριμένα μέτρα και δε συνοδεύονται από συγκεκριμένες κυρώσεις. Είναι οι τιμές που αποδίδει το Κακό στην Αρετή. Και μια λέξη για τη βιο-ποικιλότητα. Κάποιος/-α θα έπρεπε να θυμάται ότι από όσους υπέγραψαν την Έκκληση της Νυρεμβέργης κανείς δεν ξέρει πόσα ζωντανά είδη μπορούν να βρεθούν σήμερα στη Γη. Οι υπολογισμοί γίνονται μέσα στην κλίμακα των 10 και των 30 εκατομμυρίων ειδών, αλλά ακόμη και η κλίμακα των 100 εκατομμυρίων έχει τεθεί στο τραπέζι. Τώρα, από αυτά τα είδη, γνωρίζουμε μόνο ένα μέσο ποσοστό. Αυτό που γνωρίζουμε, ωστόσο, με σχετική βεβαιότητα είναι ο αριθμός των ζωντανών ειδών που εξαφανίζονται κάθε χρόνο, συγκεκριμένα μέσω της καταστροφής των τροπικών δασών. Σήμερα, ο E. O. Wilson υπολογίζει ότι, τα επόμενα τριάντα χρόνια, θα έχουμε εξολοθρεύσει περίπου το 20% των υπαρχόντων ειδών – ή, για να χρησιμοποιήσουμε το χαμηλότερο συνολικό υπολογισμό, γύρω στα 70,000 είδη το χρόνο, διακόσια είδη την ημέρα! Ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη σκέψη, η καταστροφή ενός μόνο είδους μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευση της ισορροπίας, συνεπώς την καταστροφή, ενός ολόκληρου οικό-τοπου[4].

P.E.: Διαβάζοντας κάποια από τα άρθρα σας, κάποιος θα μπορούσε να έχει την εντύπωση ότι η οικολογία αποτελεί μόνο την κορυφή του παγόβουνου που καλύπτει μια επανα-διαπραγμάτευση όχι μόνο της επιστήμης αλλά και του οικονομικού-πολιτικού συστήματος. Είστε ένας επαναστάτης;

Κ.Κ.: Η επανάσταση δε σημαίνει χείμαρρους αίματος, την κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων κοκ. Η επανάσταση σημαίνει τον ριζικό μετασχηματισμό των θεσμών της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, φυσικά είμαι επαναστάτης. Αλλά για να υπάρξει μια επανάσταση με αυτή την έννοια, προφανείς αλλαγές πρέπει να λάβουν χώρα στην ψυχο-κοινωνική οργάνωση του δυτικού ανθρώπου, στη στάση που έχει για τη ζωή, εν συντομία, στο φαντασιακό του. Η ιδέα ότι ο μόνος σκοπός στη ζωή μας είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε περισσότερο –  μια ιδέα που είναι και παράλογη και εξευτελιστική – πρέπει να εγκαταλειφθεί. Το καπιταλιστικό φαντασιακό της ψευτο-ορθολογικής ψευδο-κυριαρχίας, της άνευ ορίων επέκτασης, πρέπει να εγκαταλειφθεί. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να γίνει μόνο από όλους τους άνδρες και τις γυναίκες. Ένα άτομο, ή μια οργάνωση μόνο, μπορούν – στην καλύτερη περίπτωση – να προετοιμάσουν, να ασκήσουν κριτική, να διεγείρουν, να σκιαγραφήσουν πιθανές κατευθύνσεις.

P.E.: Ποιο παραλληλισμό θα μπορούσαμε να κάνουμε ανάμεσα στην υποχώρηση του μαρξισμού και στη ραγδαία ανάπτυξη της πολιτικής οικολογίας;

Κ.Κ.: Η σχέση τους είναι προφανώς περίπλοκη. Πρώτα απ’ όλα, πρέπει κανείς να παρατηρήσει ότι ο Μαρξ μετέχει πλήρως του καπιταλιστικού φαντασιακού: σύμφωνα με αυτόν, όπως και με την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής του, τα πάντα εξαρτώνται από την αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων. Όταν η παραγωγή φθάνει σε ένα αρκετά υψηλό επίπεδο είναι κανείς σε θέση να μιλήσει για μια αληθινά ελεύθερη κοινωνία, για μια κοινωνία ισότητας και πάει λέγοντας. Δεν βρίσκει κανείς στον Μαρξ καμία κριτική της καπιταλιστικής τεχνικής, είτε όσον αφορά την μέθοδο παραγωγής είτε όσον αφορά τον τύπο και τη φύση των προϊόντων που παράγονται. Για αυτόν, η καπιταλιστική τεχνική και τα προϊόντα της αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας της ανθρώπινης προόδου. Ούτε ασκεί κριτική στην εργασιακή διαδικασία του εργοστασίου. Επικρίνει, βεβαίως, μερικά «υπερβολικά» στοιχεία αλλά, υπό αυτήν τη μορφή, αυτή η οργάνωση φαίνεται για αυτόν να αποτελεί μια πραγμάτωση της ορθολογικότητας, χωρίς την προσθήκη εισαγωγικών. Το βασικό κομμάτι της κριτικής του έχει να κάνει με την χρήση αυτής της τεχνικής και αυτής της οργάνωσης: πως, δηλαδή, από αυτές επωφελείται μόνο το κεφάλαιο και όχι η ανθρωπότητα ως σύνολο. Δεν εντοπίζει την ανάγκη να γίνει μια εσωτερική κριτική στην τεχνική και την οργάνωση της καπιταλιστικής παραγωγής.

          Το ότι ο Μαρξ «ξεχνάει» αυτά τα πράγματα είναι περίεργο, λόγω του ότι στην εποχή του αυτή η σκέψη απασχολεί πολλούς συγγραφείς. Ας θυμηθούμε, για να αναφερθούμε σε ένα γνωστό παράδειγμα, τους Άθλιους του Βικτόρ Ουγκό. Όταν, με σκοπό να σώσει τον Μάριο, ο Γιάννης Αγιάννης τον κουβαλάει μέσα από τους υπονόμους του Παρισιού, ο Ουγκό παραδίδεται σε μία από τις πολυαγαπημένες παρεκβάσεις του. Βασισμένος, χωρίς αμφιβολία, στους υπολογισμούς των μεγάλων χημικών της εποχής, πιθανόν του Justus Liebig, λέει πως από το Παρίσι καταλήγει στην θάλασσα κάθε χρόνο, μέσω των υπονόμων του, χρηματικό ποσό ίσο με 500 εκατομμύρια χρυσά φράγκα. Αυτό το αντιπαραβάλλει στη συμπεριφορά των κινέζων αγροτών, οι οποίοι λιπαίνουν το χώμα με τα δικά τους περιττώματα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μας λέει ουσιαστικά ότι το έδαφος της Κίνας είναι τόσο εύφορο όσο ήταν και την πρώτη μέρα της Δημιουργίας. Γνωρίζει πως οι παραδοσιακές οικονομίες ήταν οικονομίες ανακύκλωσης, ενώ η σημερινή είναι μια οικονομία σπατάλης.

          Ο Μαρξ όλα αυτά τα παραβλέπει ή τα περιθωριοποιεί. Και αυτό επρόκειτο να παραμείνει, μέχρι το τέλος, η τοποθέτηση του μαρξιστικού κινήματος. Αρχίζοντας από το τέλος της δεκαετίας του 50′, αρκετοί παράγοντες θα ενώνονταν προκειμένου να αλλάξει αυτή η κατάσταση. Καταρχάς, μετά το εικοστό συνέδριο του ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος, την ουγγρική επανάσταση το ίδιο έτος (1956), την Πολωνία, την Πράγα και πάει λέγοντας, η μαρξιστική ιδεολογία χάνει την γοητεία της. Κατόπιν άρχισε η κριτική της καπιταλιστικής τεχνικής. Σε αυτό αναφέρομαι σε ένα από τα κείμενά μου του 1957, «Το περιεχόμενο του Σοσιαλισμού»[5], όπου ανέπτυξα μια εκ βάθρων κριτική στον Μαρξ, για το ότι παραμελεί εντελώς την κριτική στην καπιταλιστική τεχνολογία, ειδικότερα σε ότι αφορά το στάδιο της παραγωγής, ότι συμμερίζεται εντελώς, εν προκειμένω, την κυρίαρχη αντίληψη της εποχής του. Κατά την ίδια χρονική περίοδο, οι άνθρωποι άρχιζαν να ανακαλύπτουν τον όλεθρο που ο καπιταλισμός επέφερε στο περιβάλλον. Ένα από τα πρώτα βιβλία που άσκησαν μεγάλη επιρροή ήταν το «Silent Spring»[6] (Η σιωπηλή Άνοιξη) της Rachel Carson, το οποίο περιέγραψε τις καταστροφές που τα εντομοκτόνα επέφεραν στο περιβάλλον: τα εντομοκτόνα καταστρέφουν τα παράσιτα των φυτών αλλά και, συγχρόνως, έντομα – επομένως και τα πουλιά που τρέφονται από αυτά. Αυτό είναι ένα σαφές παράδειγμα μιας κυκλικής οικολογικής ισορροπίας και της ολοσχερούς καταστροφής της μέσω της καταστροφής ενός μόνο από τα συστατικά της στοιχεία.

Μια οικολογική συνείδηση άρχισε κατόπιν να διαμορφώνεται. Αναπτύχθηκε ακόμα γρηγορότερα,  καθώς νέοι άνθρωποι, δυσαρεστημένοι με το καθεστώς των πλούσιων χωρών, δεν μπορούσαν πια να εντάξουν τις κριτικές τους μέσα στα παραδοσιακά μαρξιστικά κανάλια που καταντούσαν σχεδόν γελοία. Κριτικές που στηρίζονταν επάνω στη συνεχή μεγέθυνση της φτώχειας δεν ανταποκρίνονταν πια στην πραγματικότητα· δεν θα μπορούσε κανείς πλέον να κατηγορήσει τον καπιταλισμό πως οδηγεί τους εργάτες στη λιμοκτονία από τη στιγμή που η κάθε οικογένεια της εργατικής τάξης είχε από ένα – και μερικές φορές δύο – αυτοκίνητα. Συγχρόνως, υπήρξε μια συγχώνευση των καθιερωμένων οικολογικών ζητημάτων με τα αντιπυρηνικά ζητήματα.

P.E.: Αποτελεί, τότε, η οικολογία τη νέα «τελευταία μεγάλη ιδεολογία»;

Κ.Κ.: Όχι, δεν θα έλεγα αυτό. Και εν πάσει περιπτώσει, η οικολογία δεν πρόκειται να γίνει ιδεολογία υπό την παραδοσιακή έννοια του όρου. Αλλά η αναγκαιότητα να ληφθεί το περιβάλλον καθώς και η ισορροπία μεταξύ της ανθρωπότητας και των πόρων του πλανήτη σοβαρά υπόψη, είναι προφανής για οποιαδήποτε αληθινή και σοβαρή πολιτική. Η φρενήρης πορεία της αυτονομημένης τεχνο-επιστήμης και η τεράστια δημογραφική έκρηξη που θα συνεχίσει να γίνεται αισθητή για τουλάχιστον μισό αιώνα μας το επιβάλλουν. Η προσπάθεια να ληφθούν αυτά υπόψη πρέπει να διαμορφωθεί μέσα σε ένα τέτοιο πολιτικό πρόταγμα, που δε θα εξαντλείται αποκλειστικά στην οικολογία αλλά θα την υπερβαίνει. Και εάν δεν υπάρξει ένα νέο κίνημα, καμία επανα-αφύπνιση του δημοκρατικού προτάγματος, η οικολογία θα μπορούσε εύκολα να ενσωματωθεί σε μια νέο-φασιστική ιδεολογία. Ενόψει μιας παγκόσμιας οικολογικής καταστροφής, παραδείγματος χάριν, κάποιος/κάποια μπορεί πολύ εύκολα να δει αυταρχικά καθεστώτα να επιβάλλουν  δρακόντειους περιορισμούς σε έναν πανικόβλητο και απαθή πληθυσμό.

Η παρεμβολή της οικολογικής συνιστώσας σε ένα ριζοσπαστικό δημοκρατικό πρόταγμα είναι απολύτως αναγκαία. Και είναι τόσο επιτακτική, ώστε η επαναξιολόγηση της παρούσας κοινωνίας, οι αξίες και οι προσανατολισμοί, που υπονοείται από ένα τέτοιο πρόταγμα, είναι αδιαχώριστη από την κριτική του φανταστικού «της ανάπτυξης» με το οποίο ζούμε[7].

P.E.: Είναι τα γαλλικά οικολογικά κινήματα φορείς ενός τέτοιου προτάγματος;

K.K.: Πιστεύω πως μεταξύ των Πρασίνων (les Verts) όπως επίσης και μεταξύ των μελών της Génération Écologie, η πολιτική συνιστώσα είναι ανεπαρκής[8]. Δεν ασχολούνται καθόλου με τις ανθρωπολογικές δομές της σύγχρονης κοινωνίας, με τις πολιτικές και θεσμικές δομές, με το τι σημαίνει πραγματική δημοκρατία, με τα ερωτήματα που θα προέκυπταν από την παλινόρθωση και τη λειτουργία της και πάει λέγοντας. Τα κινήματα ασχολούνται, ως επί το πλείστο, με ζητήματα που έχουν να κάνουν με το περιβάλλον και σχεδόν αδιαφορούν για τα καυτά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Είναι κατανοητό το γιατί δεν επιθυμούν να χαρακτηρίζονται «ούτε δεξιοί ούτε αριστεροί». Αλλά αυτό το «ζήτημα τιμής», το να μην παίρνεις θέση για τα καυτά πολιτικά ερωτήματα της εποχής, είναι μια στάση αρκετά εκτεθειμένη σε κριτική. Τα κινήματα αυτά τείνουν έτσι να μετατραπούν σε λόμπυ.

         Ακόμα και όταν εκφράζουν ένα ενδιαφέρον για την πολιτική διάσταση, αυτό μου φαίνεται και πάλι ανεπαρκές. Αυτό έγινε στη Γερμανία, όπου οι Πράσινοι εφάρμοσαν έναν νόμο ανακλητότητας των εκπροσώπων τους. Η εναλλαγή και η ανακλητότητα αποτελούν κεντρικές ιδέες των πολιτικών μου συλλογισμών. Διαχωρισμένοι, όμως, από τα υπόλοιπα, δεν διατηρούν πια κανένα νόημα. Έτσι συνέβη και στη Γερμανία, όπου, αφού εισήχθησαν στο κοινοβουλευτικό σύστημα έχασαν κάθε νόημα. Ο λόγος ήταν πως ο χαρακτήρας του κοινοβουλευτικού συστήματος είναι να εκλέγει «εκπροσώπους» για πέντε χρόνια με στόχο να ξεφορτωθεί τα πολιτικά ερωτήματα, να αφήνει αυτά τα ερωτήματα στους «εκπροσώπους», έτσι ώστε να μην ασχολούμαστε με αυτά. Αυτό, όμως, είναι το αντίθετο του δημοκρατικού προτάγματος.

Π.Ε.: Αυτή η καθαρά πολιτική συνιστώσα ενός προτάγματος ριζικής αλλαγής περιλαμβάνει επίσης τις σχέσεις Βορά-Νότου;

Κ.Κ.: Φυσικά, είναι ένας εφιάλτης το να βλέπεις καλοταϊσμένους ανθρώπους να κοιτάζουν τους Σομαλούς ετοιμοθάνατους απ’ την πείνα και έπειτα να γυρίζουν ξανά στον ποδοσφαιρικό τους αγώνα. Αλλά είναι επίσης, από τη ρεαλιστικότερη σκοπιά, μια τρομερά βραχυπρόθεσμη στάση. Οι άνθρωποι κλείνουν τα μάτια τους και αφήνουν αυτούς τους ανθρώπους να συνεχίζουν να λιμοκτονούν. Αλλά μακροπρόθεσμα, αυτοί δεν θα αφήσουν τους εαυτούς τους να συνεχίσουν να πεθαίνουν της πείνας. Η λαθραία μετανάστευση αυξάνεται καθώς οι δημογραφικές πιέσεις μεγαλώνουν, και αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι δεν έχουμε δει τίποτα ακόμη. Οι Τσικάνος περνάνε τα σύνορα Μεξικού-Αμερικής ουσιαστικά χωρίς κανένα εμπόδιο, και σύντομα δεν θα είναι μόνο οι Μεξικάνοι. Σήμερα, στην περίπτωση της Ευρώπης, διέρχονται, μεταξύ άλλων περιοχών από τα στενά του Γιβραλτάρ. Και αυτοί δεν είναι Μαροκινοί: είναι άνθρωποι που έρχονται από όλες τις γωνίες της Αφρικής, ακόμη και από την Αιθιοπία ή την ακτή του Ελεφαντοστού, οι οποίοι υπομένουν αφάνταστες ταλαιπωρίες ούτως ώστε να φτάσουν στη Ταγγέρη και να καταφέρουν να πληρώσουν τους λαθρέμπορους. Όμως αύριο, δεν θα υπάρχει πλέον Γιβραλτάρ. Υπάρχουν ίσως 40,000 χιλιόμετρα  Μεσογειακής ακτής, αυτό που ο Γουίνστον Τσόρτσιλ αποκάλεσε «η αχίλλειος πτέρνα της Ευρώπης». Ήδη, φυγάδες από το Ιράκ περνάνε μέσα από τη Τουρκία και λαθραία εισέρχονται στην Ελλάδα. Ύστερα, υπάρχει όλο το Ανατολικό σύνορο των Δώδεκα. Θα υψώσουν πάλι ένα νέο Τείχος του Βερολίνου 3.000 ή 4.000 χιλιόμετρα μακρύ  με σκοπό να εμποδίσει τους πεινασμένους Ανατολικούς από το να εισέλθουν στο πλούσιο ήμισυ της Ευρώπης; Γνωρίζουμε ότι μια τεράστια οικονομική και κοινωνική ανισορροπία υπάρχει μεταξύ της πλούσιας Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου. Αυτή η ανισορροπία δεν ελαττώνεται: αυξάνεται. Το μόνο πράγμα που η «πολιτισμένη» Δύση εξάγει σε αυτές τις χώρες, αντί για πολιτισμό, είναι πραξικοπηματικές τεχνικές, όπλα και τηλεοράσεις που επιδεικνύουν καταναλωτικά πρότυπα τα οποία είναι ανέφικτα γι’ αυτούς τους φτωχούς πληθυσμούς. Αυτή η ανισορροπία δεν θα κατορθώσει να συνεχιστεί, εκτός αν η Ευρώπη γίνει ένα αστυνομοκρατούμενο φρούριο.

P.Ε.: Τι γνώμη έχετε για το βιβλίο του Luc Ferry[9], το οποίο εξηγεί ότι οι Πράσινοι (les Verts) είναι οι φορείς μιας συνολικής θέασης του κόσμου η οποία αμφισβητεί τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση;

Κ.Κ.: Το βιβλίο του Luc Ferry διαλέγει τον λάθος εχθρό και εν τέλει γίνεται μια πράξη αντιπερισπασμού. Τη στιγμή που το σπίτι έχει πιάσει φωτιά, όταν ο πλανήτης κινδυνεύει, ο Ferry τα βάζει με τον εύκολο στόχο: κάποιους περιθωριακούς ιδεολόγους οι οποίοι δεν είναι ούτε αντιπροσωπευτικοί αλλά ούτε και αληθινή απειλή και δε λέει ούτε μία λέξη, ή μετά βίας μία, γύρω από τα αληθινά προβλήματα. Την ίδια στιγμή, αντιπαρατίθεται σε μια «νατουραλιστική» ιδεολογία, μια εντελώς επιφανειακά «ουμανιστική» ή  «ανθρωποκεντρική» ιδεολογία. Ο άνθρωπος είναι ριζωμένος σε κάτι άλλο έξω από τον εαυτό του, το γεγονός ότι δεν είναι ένα «φυσικό» ον δε σημαίνει ότι αιωρείται στο κενό. Είναι ανώφελο το να επανερχόμαστε, συνέχεια, στο πεπερασμένο του ανθρωπίνου όντος όταν μιλάμε για τη φιλοσοφία της γνώσης και να ξεχνάμε αυτό το περιορισμένο όταν μιλάμε για την πρακτική φιλοσοφία.

P.Ε.: Υπάρχει φιλόσοφος, θεμελιωτής της οικολογίας;

Κ.Κ.: Δεν βλέπω κανένα φιλόσοφο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο θεμελιωτής της οικολογίας. Σίγουρα υπάρχει, μεταξύ των Άγγλων, Γερμανών και Γάλλων Ρομαντικών, μία «Αγάπη της φύσης». Αλλά η οικολογία δεν είναι  «η αγάπη της φύσης». Είναι η αναγκαιότητα του αυτό-περιορισμού (δηλαδή, η αληθινή ελευθερία ) του ανθρωπίνου είδους σε σχέση με τον πλανήτη πάνω στον οποίο, από τύχη, υπάρχει και τον οποίο έχει βαλθεί να καταστρέψει. Από την άλλη πλευρά, σίγουρα κάποιος μπορεί να βρει σε διάφορες φιλοσοφίες αυτή την υπεροψία, αυτή την ύβρη, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, την υπερβολική οίηση ή την προπετή υπερβολή, οι οποίες ενθρονίζουν τον άνθρωπο στη θέση του «άρχοντα και  κυρίου της φύσης» – ένας ισχυρισμός που είναι στην πραγματικότητα εντελώς γελοίος. Δεν είμαστε καν άρχοντες αυτού που εμείς θα κάνουμε, ξεχωριστά, αύριο ή σε μερικές βδομάδες. Όμως, η Ύβρις πάντα προκαλεί τη Νέμεση, την τιμωρία, και αυτό είναι που διακινδυνεύουμε να συμβεί σε εμάς.

P.E.: Θα ήταν ωφέλιμη μια επανεμφάνιση της αίσθησης του μέτρου και της αρμονίας της αρχαίας φιλοσοφίας;

Κ.Κ.: Μια επανεμφάνιση της φιλοσοφίας στο σύνολό της θα ήταν ωφέλιμη, λόγω του ότι διανύουμε μια από τις λιγότερο φιλοσοφικές περιόδους, για να μη πούμε αντιφιλοσοφικές περιόδους, στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η αρχαία Ελληνική συμπεριφορά, εν τούτοις, δεν ήταν μια συμπεριφορά βασισμένη στο μέτρο και την αρμονία. Ξεκινάει από την αναγνώριση των αόρατων ορίων της δράσης μας, από την ουσιαστική θνητότητά μας και από την ανάγκη για αυτό-περιορισμό.

P.E.: Θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει την ανύψωση του ενδιαφέροντος για το περιβάλλον σαν ένα χαρακτηριστικό της επιστροφής του «θρησκευτικού», κάτω από τη μορφή μίας πίστης στη φύση;

Κ.Κ.: Πρώτα απ’ όλα, δε νομίζω ότι, παρά τα όσα λέει ο κόσμος, ότι θα υπάρξει μια επιστροφή του θρησκευτικού στις Δυτικές χώρες. Ακολούθως, η οικολογία, ορθώς θεωρούμενη (και απ’ αυτή την άποψη, αυτό είναι η γενική περίπτωση), δεν κάνει τη φύση θεότητα και ούτε και τον άνθρωπο βέβαια. Η μόνη σχέση που μπορώ να δω είναι πολύ έμμεση. Έχει να κάνει με το τι διέπραξε η θρησκεία για να κρατάει στο χέρι σχεδόν όλες τις κοινωνίες. Ζούμε στην πρώτη κοινωνία, από καταβολής της ιστορίας της ανθρωπότητας, όπου η θρησκεία δεν καταλαμβάνει το κέντρο της κοινωνικής ζωής. Γιατί αυτή η τεράστια θέση της θρησκείας μέχρι πρότινος; Επειδή υπενθύμιζε στον άνθρωπο ότι δεν είναι ο άρχοντας του κόσμου, ότι υπήρχε κάτι άλλο εκτός από αυτόν, το οποίο το «προσωποποιούσε» με τον έναν ή τον άλλον τρόπο: το ονόμαζε ταμπού, τοτέμ, θεούς του Ολύμπου – ή  Μ ο ί ρ α – Ιεχωβά κτλ. Η θρησκεία παρουσίαζε την Άβυσσο και την ίδια στιγμή την κάλυπτε δίνοντας της ένα πρόσωπο: είναι ο Θεός, ο Θεός είναι αγάπη κτλ. Και αυτή με αυτό τον τρόπο ακόμη έδινε νόημα στη ζωή και στο θάνατο του ανθρώπου. Βέβαια, πρόβαλε πάνω στις θεϊκές δυνάμεις ή πάνω στο μονοθεϊστικό Θεό κάποιες ουσιαστικές ανθρωπομορφικές και ανθρωποκεντρικές ιδιότητες και έτσι ακριβώς έδινε νόημα στο υπάρχον.  Η Άβυσσος έγινε, κατά κάποιο τρόπο, οικεία και ομοιογενής με εμάς. Συγχρόνως, όμως, υπενθύμιζε στον άνθρωπο τον περιορισμό του: του υπενθύμιζε ότι το Ον είναι ανεξερεύνητο και αδάμαστο. Τώρα, μια οικολογία ενσωματωμένη σε ένα πολιτικό πρόταγμα της αυτονομίας πρέπει να υποδεικνύει αυτόν τον περιορισμό του ανθρώπου όπως επίσης και να του υπενθυμίζει ότι το Ον δεν έχει νόημα, ότι είμαστε εμείς αυτοί οι οποίοι δημιουργούμε το νόημα ιδίω κινδύνω (και με τη μορφή των διάφορων θρησκειών…)[10]. Υπάρχει συνεπώς, υπό μία έννοια, εγγύτητα, αλλά υπό μια άλλη έννοια, αμείωτη αντίθεση.

P.E.: Συνεπώς, περισσότερο από την άμυνα της φύσης επιθυμείτε την υπεράσπιση του ανθρώπου;

Κ.Κ.: Η υπεράσπιση του ανθρώπου εναντίον του εαυτού του, αυτό είναι το ζήτημα. Ο κυριότερος κίνδυνος για τον άνθρωπο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Καμιά φυσική καταστροφή δεν είναι ισάξια με τις καταστροφές, τις σφαγές, τα ολοκαυτώματα που δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο ενάντια στον άνθρωπο. Σήμερα, ο άνθρωπος είναι ακόμη ή περισσότερο από ποτέ εχθρός του ανθρώπου, όχι μόνο επειδή συνεχίζει πιο πολύ από ποτέ να παραδίδεται σε μια σφαγή των ομοίων του, αλλά ακόμη επειδή πριονίζει το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται: το περιβάλλον. Την επίγνωση αυτού του γεγονότος θα έπρεπε κάποιος πρέπει να προσπαθήσει να αφυπνίσει ξανά σε μια εποχή όπου η θρησκεία, για πολύ καλούς λόγους, δεν μπορεί να παίξει πλέον αυτό το ρόλο. Πρέπει να υπενθυμίσουμε στους ανθρώπους τα όρια τους, όχι μόνο τα ατομικά αλλά και τα κοινωνικά. Δεν είναι μόνο ότι ο καθένας μας υπόκειται στο φυσικό νόμο και ότι μια μέρα θα πεθάνει. Είναι ότι όλοι εμείς μαζί δεν μπορούμε να κάνουμε ακριβώς τίποτα: οφείλουμε να αυτό-περιοριζόμαστε. Η Αυτονομία – η αληθινή ελευθερία – είναι ο αυτό-περιορισμός που είναι αναγκαίος όχι μόνο στους κανόνες της ενδοκοινωνικής συμπεριφοράς  αλλά επίσης και στους κανόνες  που υιοθετούμε στη συμπεριφορά μας προς το περιβάλλον.

P.E.: Αισιοδοξείτε γύρω από αυτή την αφύπνιση της επίγνωσης των ανθρώπινων ορίων;

Κ.Κ.: Υπάρχει, στους ανθρώπους, μια δημιουργική δύναμη, μια δυνατότητα να μεταβάλλουν αυτό που είναι, η οποία εκ φύσεως και εξ’ ορισμού είναι απροσδιόριστη και απρόβλεπτη. Αλλά κάτι τέτοιο δεν είναι καθαυτό θετικό ή αρνητικό και το να μιλάμε για αισιοδοξία ή απαισιοδοξία σε αυτό το επίπεδο είναι απλώς επιπόλαιο. Ο άνθρωπος, ως δημιουργός δύναμη, είναι «άνθρωπος» όταν χτίζει τον Παρθενώνα ή τον καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων, όπως επίσης και όταν στήνει το Άουσβιτς ή το Γκούλαγκ. Η συζήτηση γύρω από την αξία αυτών που δημιουργεί ξεκινάει ύστερα (και είναι προφανώς η πιο σημαντική). Σήμερα, υπάρχει αυτό το αγωνιώδες ερώτημα σχετικά με το ότι η σημερινή κοινωνία ολισθαίνει σε ένα όλο και πιο κενό είδος επανάληψης. Κατόπιν, αν υποθέσουμε ότι αυτή η επανάληψη μπορεί να δώσει μια κατεύθυνση αναγέννησης της ιστορικής δημιουργίας, η διερώτηση θα αναφέρεται στη φύση και την αξία αυτής της δημιουργίας. Δε μπορούμε ούτε να αγνοήσουμε και να αποσιωπήσουμε αυτά τα ερωτήματα ούτε και να απαντήσουμε εκ των προτέρων σε αυτά. Αυτό είναι η ιστορία.

---

[1] Εκδόθηκε για πρώτη φορά στο La Planète Verte (Paris: Bureau des élèves des sciences politiques, 1993), σελ 21-25. Η συνέντευξη δόθηκε στον Pascale Egré. [Μια πρώτη μετάφραση, αμφιβόλου ποιότητας, εμφανίστηκε με τον τίτλο «World Imbalance and the Revolutionary Force of Ecology» στο περιοδικό Society and Nature, 5 (Ιανουάριος 1994): 81-90. Μεταφράζοντας ξανά αυτό το άρθρο, χρησιμοποιήσαμε ένα φωτοαντίγραφο του Καστοριάδη όπου ο ίδιος είχε διορθώσει με το χέρι το κείμενο της συνέντευξης. -T/E]

[2] Είναι περίεργο το να βρίσκεις τον όρο «τεχνοκρατία» να χρησιμοποιείται εδώ, δεδομένης της πολλαπλής άρνησης του Καστοριάδη – που ξεκινά τουλάχιστον από το 1957 – στο ότι μπορεί να είναι δυνατή μια τεχνοκρατία (πχ η εξουσίαση από τους τεχνικούς). Έλεγε συγκεκριμένα στο δεύτερο μέρος από το «Περιεχόμενο του Σοσιαλισμού»: «Ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι γραφειοκρατικός καπιταλισμός. Δεν είναι – και δεν μπορεί να γίνει – ένας τεχνοκρατικός καπιταλισμός. Η ιδέα της τεχνοκρατίας αποτελεί μια κενή γενίκευση των επιφανειακών κοινωνιολόγων, ή ένα όνειρο ζωής των ίδιων των τεχνικών που έρχονται αντιμέτωποι με τη δική τους ανικανότητα και με τον παραλογισμό του παρόντος συστήματος». (PSW 2, σελ. 111-12; CR, σελ. 67 ή «Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού», σελ. 50). Είναι ασαφές, ωστόσο, το αν η χρήση της λέξης αποτελεί μια παραδρομή της γλώσσας από την πλευρά του ομιλητή ή μια λάθος μεταβίβαση της συνέντευξης σε χαρτί [πχ τεχνοεπιστήμης (βλέπε παρακάτω), τεχνοκρατία] από την πλευρά του εκδότη. Η λέξη «τεχνοκρατία» γίνεται ακόμη πιο προβληματική όταν διαβάζουμε, παρακάτω, «ότι οι επιστήμονες ποτέ δεν είχαν και ποτέ δε θα έχουν τίποτα να πουν σε σχέση με τη χρήση της [τεχνο-επιστήμης] ή ακόμη και τον καπιταλιστικό της προσανατολισμό» -T/E. Να σημειώσουμε κι εμείς συμπληρωματικά ότι στη μετάφραση του κειμένου στο Κοινωνία και Φύση στο συγκεκριμένο σημείο υπάρχει η λέξη «τεχνολογία» και όχι «τεχνοκρατία».

[3] Προτάσσοντας μια «επιστημονική οικολογία», που θα αντιτίθεται στις «παράλογες προκαταλήψεις», η Έκκληση της Χαϊλδεβέργης «δημοσιεύτηκε το 1992 στη Διάσκεψη για τη Γη στο Ρίο ντε Τζανέϊρο. Με το τέλος της διάσκεψης του 1992, 425 επιστήμονες και άλλοι πνευματικοί ηγέτες υπέγραψαν την Έκκληση. . . . Σήμερα, περισσότεροι από 4,000 από 106 χώρες έχουν υπογράψει, συμπεριλαμβανόμενων των 72 κατόχων του βραβείου Νόμπελ» σύμφωνα με το Scientific and Environmental Policy Project http://www.sepp.org/heidelberg_appeal.html. -T/E

[4] Ο Καστοριάδης παραθέτει τον E. O. Wilson σε μεγάλη συχνότητα στο κείμενό του «Dead End? » (1988), στη σελίδα 254 του PPA. -T/E

[5] Βλέπε στο «On the Content of Socialism II» στο PSW 2, την αποσπασματική του μορφή στο CR. T/E

[6] Rachel Carson, «Silent Spring» (Βοστόνη: Houghton Mifflin, 1962). -T/E

[7] Βλέπε το «Σκέψεις πάνω στην Ανάπτυξη και την Ορθολογικότητα» (1977), στα αγγλικά στο PPA. -T/E. Στα ελληνικά το κείμενο βρίσκεται στους «Χώρους του Ανθρώπου».

[8] Οι Les Verts (Οι Πράσινοι) ιδρύθηκαν το 1984 από τον Antoine Waechter ως οι διάδοχοι διάφορων πολιτικών-οικολογικών σχηματισμών που υπήρχαν πριν τη γαλλική υποψηφιότητα του René Dumont το 1974 για την προεδρεία. Η Génération Écologie αποτελεί το πολιτικό σκέλος, που ιδρύθηκε το 1990, του Brice Lalonde, έναν από τους ηγέτες των φοιτητών στη Σορβόνη κατά το Μάη του 68′, δημιουργού το 1971 των Les Amis de la Terre (Φίλων της Γης). Αυτός ήταν και ο υπεύθυνος της προεδρικής καμπάνιας του Dumont το 1974, ο οποίος επίσης έθεσε υποψηφιότητα για τη γαλλική προεδρεία του 1981 με ένα οικολογικό ψηφοδέλτιο και έπειτα διετέλεσε και Υπουργός Περιβάλλοντος του 1988 υπό την προεδρεία του Γάλλου Σοσιαλιστή Φρανσουά Μιτεράν. Το 1992, ένα χρόνο προτού διεξαχθεί η παρούσα συνέντευξη, η Génération Écologie εξέλεξε 108 υποψηφίους στις δημοτικές εκλογές ενώ και οι αντίπαλοι Verts πέτυχαν τις δικές τους νίκες. Οι συζητήσεις για μια συγχώνευση των δύο ομάδων βούλιαξαν και τελικά η ομάδα του Lalonde υποστήριξε το νέο-γκωλιστή υποψήφιο για προεδρία, και εν τέλει πρόεδρο, Ζακ Σιράκ τόσο στις εκλογές του 1995 όσο και του 2002. Καθώς απομακρύνθηκαν από τη στάση του Waechter περί του «Ούτε με τη Δεξιά, Ούτε με την Αριστερά» (δες την επόμενη παράγραφο της παρούσας συνέντευξης), οι Πράσινοι (les Verts) συμμετείχαν στην «πλουραλιστική Αριστερή» κυβέρνηση του σοσιαλιστή πρωθυπουργού Λιονέλ Ζοσπέν μετά την απόφαση του Σιράκ το 97′ να προκηρύξει βιαστικά εκλογές που είχαν ως αποτέλεσμα το να χάσει τη νομοθετική του πλειοψηφία. Ο Waechter πλέον ηγείται ενός πολιτικού-οικολογικού κόμματος, του Mouvement écologiste indépendant, αυτό-χαρακτηριζόμενο ως «100% οικολογικό». Οι πιο πρόσφατες αναφορές δείχνουν σημάδια μιας πιθανής επαναπροσέγγισης με τους Πράσινους (Les Verts). Ας σημειωθεί ότι αυτά δεν ήταν τα μοναδικά οικολογικά-πολιτικά κόμματα που ζητούσαν ψήφο στις γαλλικές εκλογές. Οκτώ πολιτικές-οικολογικές ομάδες και πολλοί άλλοι σχηματισμοί βρίσκονταν μέσα στο μεγάλο αριθμό των πολιτικών οργανώσεων που, όλες μαζί, ηγήθηκαν οι 8,000 υποψήφιοι στις εκλογές του 2002 για 555 θέσεις στην Εθνική Συνέλευση. Σε μια συνεχιζόμενη εκλογική συμμαχία με τους ηττημένους Σοσιαλιστές, οι Πράσινοι ήταν ικανοί να διατηρήσουν μόνο τρεις θέσεις εκείνη τη χρονιά. -T/E

[9] Luc Ferry, The New Ecological Order (1992), μτφ. Carol Volk (Σικάγο: University of Chicago Press, 1995). -T/E

[10] Πάνω σε αυτά τα θέματα, βλέπε «Η θέσμιση της Κοινωνίας και της θρησκείας» (1982), τώρα στο Θρυμματισμένο Κόσμο (World in Fragments). -T/E

(Δείτε για τα μεταλλαγμένα [Εδώ])

[Η συνέντευξη αυτή δόθηκε το 1993 στο γαλλικό περιοδικό «Πράσινος Πλανήτης» και βρέθηκε στον τόμο «The Rising Tide of Insignificancy» του Κορνήλιου Καστοριάδη που δημοσιεύεται στη σελίδα http://www.notbored.org/ . Μεταφράστηκε από τα αγγλικά από το «Terminal 119 – για την κοινωνική και ατομική αυτονομία»]

_____________________________________________

Mια εξαιρετική συνέντευξη του Καστοριάδη:

http://www.costis.org/x/castoriadis/thema_gr3.htm

H συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε από τον Kορνήλιο Kαστοριάδη στο δημοσιογράφο κ. Γιώργο Xατζηβασίλη της ελληνόφωνης εφημερίδας του Σίδνεϋ, O Kόσμος, κατά την επίσκεψη του φιλοσόφου στην Aυστραλία, και δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 23ης Aυγούστου 1991.

Aρχικό θέμα συζητήσεως υπήρξε το πραξικόπημα εναντίον του Mιχαήλ Γκορμπατσόφ, το οποίο οδήγησε στην πτώση του, γεγονός το οποίο ο Kαστοριάδης θεωρεί ως επαλήθευση των παλαιότερων αναλύσεών του για τη στρατοκρατική γραφειοκρατία της τότε Σοβιετικής Ένωσης.

Oι διαλέξεις του Kαστοριάδη στην Aυστραλία αποτελούσαν μέρος ενός διεθνούς συνεδρίου για το μέλλον της φιλοσοφίας (10-15 Aυγούστου 1991), που διοργανώθηκε από το πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ και στο οποίο συμμετείχαν μεγάλοι θεωρητικοί, όπως η Άγκνες Xέλερ, ο George Markus, και άλλα μέλη της Σχολής της Bουδαπέστης.

 

 

Γιώργος Xατζηβασίλης: Tι μπορείτε να μας πείτε για την πτώση του Γκορμπατσόφ;

 

Kορνήλιος Kαστοριάδης: Tο είχα προβλέψει στο πρώτο άρθρο που έγραψα για τον Γκορμπατσόφ, το 1987, στο οποίο ανέφερα ότι είτε ο Γκορμπατσόφ θα βάλει πολύ νερό στο κρασί του είτε η γραφειοκρατία θα τον απομακρύνει είτε θα επέμβει ο στρατός, και από κείνη τη στιγμή τα πράγματα γίνονται τελείως απρόβλεπτα, διότι δεν ξέρουμε – και αυτή τη στιγμή δεν το ξέρουμε ακόμα – εάν ο ρωσικός λαός, έστω και στα χάλια που βρίσκεται, θα παραδεχθεί αυτό το πραξικόπημα ή αν θα αντιδράσει. Aυτό μένει ανοιχτό.

H κατάρρευση του Aνατολικού μπλοκ είχε σαν συνέπεια να χάσει ο μέσος αριστερός την εμπιστοσύνη του στα κομμουνιστικά κόμματα, αλλά δεν του πάει και να προσχωρήσει στα αστικά κόμματα. Σε τι μπορεί να ελπίζει ο αγνός ιδεολόγος για το μέλλον;

Kοιτάξτε, ασφαλώς θα υπάρξει μια περίοδος σύγχυσης και αποπροσανατολισμού, οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να χρησιμοποιούν διάφορα επιχειρήματα, τα οποία ακούμε διαρκώς εδώ και μερικά χρόνια, ότι αν επιχειρήσει κανείς να αλλάξει αυτή τη φιλελεύθερη καπιταλιστική δημοκρατία, θα καταλήξει στο Γκουλάγκ, στη Σιβηρία κ.λπ. Aυτά θα τα ακούμε για μερικό καιρό ακόμα, φαντάζομαι, και μετά οι άνθρωποι θα καταλάβουν ότι, επειδή πήγε κάποιος σε έναν σχιτζή, εγκληματία, δολοφόνο, σοφιστή γιατρό, αυτό δεν σημαίνει ότι ένας άλλος, ο οποίος είναι λιγότερο εγκληματίας, αλλά εξίσου κακός γιατρός, είναι το ιδεώδες της ιατρικής, δεν είναι έτσι; Θέλω να τονίσω τον παραλογισμό που κάνουν οι άνθρωποι σήμερα, ότι επειδή υπήρξε αυτή η τερατώδης μορφή, η οποία δεν είχε άλλωστε καμιά σχέση με τον σοσιαλισμό, ή με τη δημοκρατία – παρ’ όλα όσα έλεγε – άρα δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε άλλο παρά να ακολουθήσουμε την πολιτική του Mπους ή του Mέιτζορ κ.λπ. Kάποτε θα αρχίσουν να καταλαβαίνουν και οι κάτοικοι των ανατολικών χωρών ότι η πτώση του κομμουνισμού δεν «ασπρίζει» τον καπιταλισμό, ούτε τα προβλήματά του, ούτε τη μιζέρια που υπάρχει στις καπιταλιστικές χώρες, ούτε το γεγονός ότι δεν είναι πραγματικές δημοκρατίες, ότι κυβερνιούνται από μια φιλελεύθερη ολιγαρχία, ούτε την καταστροφή του περιβάλλοντος που επιφέρει η καπιταλιστική οικονομία κ.λπ. Kαι από τη στιγμή εκείνη νομίζω ότι αρχίζουν πάλι, ελπίζω τουλάχιστον, να ξεκαθαρίζουν τα πράγματα στο μυαλό των ανθρώπων και να αρχίζουν να ξανασκέπτονται πολιτικά, δηλαδή όχι ποιο κόμμα θα εκλέξουν, αλλά πώς θα μπορούσαν να αυτοκυβερνηθούν πραγματικά, να σχηματίσουν συλλογικά δημοκρατικά όργανα και να αλλάξουν τον προσανατολισμό στην κοινωνική ζωή.

Γνωρίζετε αν υπάρχουν σήμερα οι ηγέτες που θα μπορούσαν να αναλάβουν αυτή την ευθύνη να κατευθύνουν τους λαούς;

Eγώ νομίζω ότι ένα από τα βασικά καρκινώματα, μπορώ να πω, του εργατικού κινήματος και του λαϊκού κινήματος, τα τελευταία εκατό χρόνια τουλάχιστον, είναι η ιδέα ότι έπρεπε να υπάρχουν οι ηγέτες. Eγώ πιστεύω ότι ο λαός δεν μπορεί να κυβερνηθεί παρά μόνος του. Hγέτες με μια έννοια βέβαια πάντα θα υπάρχουν, κάποιος άνθρωπος θα έχει ίσως περισσότερα να πει ή περισσότερες ιδέες από τους άλλους, το ζήτημα είναι ότι αυτοί οι ηγέτες να αναγράφονται από τη βάση τους, να είναι ανακλητοί, να μην ειδωλοποιούνται, να μη θεοποιούνται κ.τ.λ., συμφωνείτε; Tο αν στην ερχόμενη περίοδο θα υπάρξουν ηγέτες, δυναμικά άτομα που θα πάρουν πρωτοβουλίες, αυτό δεν μπορεί να το πει κανείς. Aυτό που μπορεί να πει κανείς είναι ότι αν δεν υπάρξει μια πραγματική κίνηση του λαού, ούτε θα αναδειχθούν άνθρωποι εξαιρετικοί, ούτε κι αν υπάρχουν άνθρωποι εξαιρετικοί θα μπορέσουν να κάνουν τίποτε άλλο περισσότερο παρά να είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω.

Πιστεύετε, λοιπόν, ότι υπάρχει ζωή μετά θάνατον για τον μαρξισμό;

Όχι, δεν πρόκειται για τον μαρξισμό. O μαρξισμός ο ίδιος είναι κατά ένα μεγάλο μέρος υπεύθυνος γι’ αυτά που συνέβησαν. Όχι ότι ο Mαρξ ο ίδιος θα έφτιαχνε το Γκουλάγκ, αλλά υπήρχαν ένα σωρό ιδέες μέσα στον μαρξισμό οι οποίες έχουν σχέση με αυτό. Παραδείγματος χάρη υπάρχει μία και μόνο, μία ορθή θεωρία. Aπό τη στιγμή κατά την οποία οι άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει μία και μόνο ορθή θεωρία – μιλάμε για την πολιτική, όχι για τα μαθηματικά – από κείνη τη στιγμή δημιουργείται το τερατώδες φαινόμενο της ορθοδοξίας, υπάρχει μια γνώμη που είναι σωστή και η άλλη είναι όργανο του διαβόλου, συνεπώς είναι αναθεωρητική, όργανο της αντίρρησης, τρελή, δεν ξέρω τι, και όπως το είδαμε και με την Eκκλησία, έτσι όταν υπάρχει ορθοδοξία πρέπει να υπάρχει και ένα όργανο που να φυλάει την ορθοδοξία, το μόνο που να μπορεί έγκυρα να δίνει μια γνώμη για το ποιο είναι το σωστό δόγμα και ποιο δεν είναι. Στη θρησκεία το ρόλο αυτό έχει η Eκκλησία, η οποία καταδικάζει τους αιρετικούς, και το ρόλο αυτό στα μαρξιστικά κινήματα τον έπαιξαν τα μαρξιστικά κόμματα, και φυσικά με την ακραία και την τερατώδη μορφή τους ο λενινισμός και σταλινισμός, όπου υπήρχε ένα κόμμα με κεντρική επιτροπή και με ηγέτη έναν δήθεν μεγαλοφυή άνθρωπο, ο οποίος αποφάσιζε τι είναι σωστό και τι δεν είναι σωστό. Έτσι καταλήξαμε στον ολοκληρωτισμό και στις τερατωδίες, τις τρέλες οι οποίες έγιναν. Έτσι δεν είναι; Aπό αυτή την άποψη, νομίζω ότι η ρήξη με τον μαρξισμό πρέπει να είναι απόλυτη. Πρέπει να ξαναβάλουμε τον Mαρξ στη θέση του, σαν έναν από τους μεγάλους στοχαστές της ανθρωπότητας, αλλά όχι σαν προφήτη, όχι σαν Θεό, όχι σαν έναν άνθρωπο που έγραψε τα εμπνευσμένα βιβλία, την καινούρια Aγία Γραφή, τις μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας.

Tότε ποιους άλλους θεωρητικούς θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε;

Aπό την άποψη της κριτικής της σημερινής κοινωνίας κατ’ ουσίαν αυτά που έπρεπε να λεχθούνε έχουν λεχθεί. Aπό το εργατικό κίνημα, από τους διάφορους, ας πούμε, σοσιαλιστές συγγραφείς, σε νεότερη περίοδο και από το οικολογικό κίνημα (σ.σ. και τον κ. Kαστοριάδη). Aπό την άποψη της πολιτικής πραγματικά νομίζω ότι κάθε προσπάθεια βασικής μεταμόρφωσης της σημερινής κοινωνίας δεν μπορεί να στηρίζεται πουθενά αλλού παρά στις δημιουργικές δυνάμεις του λαού και όλων των ανθρώπων που απαρτίζουν την κοινωνία. Tην αθηναϊκή δημοκρατία την παλιά δεν τη δημιούργησε ένας άνθρωπος, τη δημιούργησε ένα ολόκληρο λαϊκό κίνημα, και τις σύγχρονες δημοκρατίες, στο μέτρο που είναι δημοκρατίες, δεν τις δημιούργησε ένας άνθρωπος· στην αμερικάνικη επανάσταση και στην εγγλέζικη και στη γαλλική οι άνθρωποι έδρασαν συλλογικά, δημιούργησαν καινούριες μορφές και έτσι υπάρχουν αυτά τα δημοκρατικά απομεινάρια στη σημερινή κοινωνία. Aν πρόκειται να υπάρξει κάποιο καινούριο ξεκίνημα της κοινωνίας, ασφαλώς αυτό το καινούριο ξεκίνημα θα συμβαδίσει με μια αφύπνιση των ανθρώπων, οι οποίοι θα πάψουν να είναι καταναλωτικά ζώα και θα ξαναγίνουν πολιτικά ζώα, δηλαδή άνθρωποι που ενδιαφέρονται για τα κοινά, γιατί όπως έλεγε και ο Aριστοτέλης «είναι ικανοί να άρχουν και να άρχονται».

Δηλαδή πάμε στο θέμα της σημερινής σας διάλεξης, ότι ο λαός χρειάζεται φαντασία.

Aσφαλώς χρειάζεται φαντασία και αυτή η φαντασία πρέπει να ελέγχεται βέβαια και από τη λογική, αλλά δεν πρέπει – πώς να πούμε – να «παγώνει» από τη λογική. Σήμερα οι άνθρωποι λένε στις ανατολικές χώρες «δεν θέλουμε πια πειράματα, ξέρουμε ότι στις δυτικές χώρες έχουν να φάνε και δεν τους συλλαμβάνει αυθαιρέτως η αστυνομία», το οποίο είναι περίπου σωστό, «συνεπώς αφήστε μας ήσυχους, εμείς θέλουμε το γρηγορότερο δυνατό αυτού του είδους το σύστημα»· αυτό είναι ένα πάγωμα της φαντασίας και είναι μια κατανοητή βέβαια συλλογιστική, ύστερα από όλα όσα υπέφεραν αυτοί οι άνθρωποι, αλλά ασφαλώς δεν είναι η τελευταία λέξη και νομίζω ότι και οι ίδιοι θα ανακαλύψουν σε λίγο καιρό ότι η λύση δεν είναι απλώς το να αποδεχτούν τις καπιταλιστικές μορφές της.

O λαός, όμως, θέλει ένα όραμα, ένα στόχο. Tι όραμα μπορούμε να δώσουμε στο λαό;

Eγώ νομίζω ότι το κεντρικό σημείο αυτού του στόχου, του οράματος όπως λέτε, είναι μια κοινωνία, που είναι ελεύθερη με την έννοια ότι και το κοινωνικό σύνολο πραγματικά ασκεί την εξουσία και όχι μια ολιγαρχία· μέσα σ’ αυτό το κοινωνικό σύνολο ο καθένας είναι αυτόνομος όσο είναι δυνατόν, δεδομένου ότι είμαστε κοινωνικά όντα και δεν μπορεί να κάνει ο καθένας φυσικά ό,τι του κατεβαίνει. Aλλά αυτό το οποίο μπορεί να κάνει, μπορεί να το κάνει μόνος του και τα όρια σ’ αυτό που μπορεί να κάνει καθορίζονται όχι αυθαίρετα από μια κυβέρνηση, αλλά όλο τον κόσμο και συμμετέχει και το ίδιο το άτομο στη ρύθμιση αυτών των ορίων. Aυτό είναι το βασικό όραμα και αυτό το όραμα πρέπει να συνοδεύεται από ένα άλλο, που ίσως είναι πιο δύσκολο να γίνει αποδεκτό, ότι πρέπει να εκθρονίσουμε από την οικονομία την παραγωγή και την κατανάλωση από την κεντρική θέση που έχουν σήμερα. Όσο οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο σκοπός της ζωής είναι σήμερα να αποκτήσουν μια καινούρια έγχρωμη τηλεόραση του χρόνου, δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Γιατί ουδέποτε θα ενδιαφερθούν πραγματικά για τα κοινά, καθένας θα προσπαθήσει, όπως λένε στα σύγχρονα ελληνικά, «να τα πιάσει» όσο γίνεται περισσότερο και αυτό είναι όλο. Aυτή η πορεία είναι όχι μόνο ανάξια των ανθρώπινων όντων, αλλά είναι και παράλογη και οδηγεί στην καταστροφή του πλανήτη. Δεν μπορεί να εξακολουθήσει αυτή η κατάσταση και, αν εξακολουθήσει, πρέπει να σκεφθεί κανείς ολόκληρο τον πλανήτη και όχι μόνο το ένα έβδομο του πληθυσμού της γης που ζει σ’ αυτές τις συνθήκες. Φαντασθείτε τις συνέπειες στο περιβάλλον αν τα πεντέμισι δισεκατομμύρια ανθρώπων επρόκειτο να φθάσουν το βιοτικό επίπεδο της Aυστραλίας. Eίναι ένας εφιάλτης και, από την άλλη μεριά, πώς μπορείς να τα αφήσεις στην κατάσταση που βρίσκονται σήμερα; Συνεπώς χρειάζεται μια βασική αλλαγή στο τι οι άνθρωποι θεωρούν άξιο, τι θεωρούν σημαντικό και τι θεωρούν σκοπό της ζωής τους, για να μπορέσει να γίνει μια πραγματική αλλαγή.

Aς μιλήσουμε τώρα για την Eλλάδα μετά το 1993. Πιστεύετε ότι θα μπορέσει να διατηρήσει την οντότητά της ή θα «πνιγεί» στην ευρωπαϊκή παλίρροια;

Eγώ φοβάμαι ότι η Eλλάδα ήδη έχει χάσει την οντότητά της. Πηγαίνω στην Eλλάδα κάθε καλοκαίρι για δυο μήνες και μπορώ να πω ότι αυτό που έγινε από το 1960 και ύστερα με τη συνενοχή και υπαιτιότητα όλων των κυβερνήσεων, αλλά και του ελληνικού λαού, είναι μια καταστροφή που δεν είχε γίνει επί 3.000 χρόνια. Aκόμα και οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν αλλάξει. Oι άνθρωποι που πριν σε φιλοξενούσαν στο σπίτι τους, να σου δώσουν ένα ποτήρι νερό, καφέ κ.λπ., τώρα αν τους ζητήσεις ένα ποτήρι νερό σου λένε «ναι, 500 δραχμές». Aυτό έχει ήδη γίνει· και μετά από το 1993, αν εξακολουθήσουν τα πράγματα να είναι έτσι και ο λαός να μην αντιδρά και οι πολιτικοί να είναι δήθεν πολιτικοί, πολιτικάντηδες, να είναι αυτοί που είναι, τα πράγματα θα χειροτερέψουν και η Eλλάδα θα γίνει ένα τουριστικό ξενοδοχείο ας πούμε. Tα σημαντικά πράγματα θα πέσουν στα χέρια ξένων εταιριών, οι Έλληνες θα είναι διευθυντές ξενοδοχείων και γκαρσόνια, χορευτές στα καμπαρέ κ.λπ.

Πώς σας φάνηκαν οι Έλληνες της Aυστραλίας;

Tα παιδιά που είδα μου έκαναν μεγάλη εντύπωση, είναι σοβαρά, δουλεύουν, έχουν αφομοιώσει ένα σωρό πράγματα και είναι γεμάτα ζωή.

_________________________________________________________

  

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και την ίδια χρονιά η οικογένεια του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης πρωτοήρθε σε επαφή με την μαρξιστική σκέψη και την φιλοσοφία ταυτόχρονα σε ηλικία 13 ετών, οπότε και γεννήθηκε και το ενδιαφέρον του τόσο για την σκέψη όσο και για την πολιτική.

Η πρώτη ενεργός ανάμιξη και δραστηριοποίηση του στην πολιτική, ήρθε όταν επί δικτατορίας Μεταξά (1937) προσχώρησε στην ΟΚΝΕ. Ενεγράφη στο κομμουνιστικό κόμμα και το 1941, λίγο μετά την αρχή της κατοχής συγκρότησε μαζί με άλλους νέους μία ομάδα που εναντιωνόταν στο σωβινιστικό προσανατολισμό του ΚΚΕ. Το 1943 προσχώρησε στην τροτσκιστική ομάδα του Σπύρου Στίνα, πράγμα το οποίο είχε ως συνέπεια τη δίωξή του όχι μόνο από τους Γερμανούς αλλά και από το ΚΚΕ. Το 1944 γράφει τα πρώτα του κείμενα για τις κοινωνικές επιστήμες και τον Μαξ Βέμπερ (Max Weber), τα οποία δημοσιεύει στο περιοδικό Αρχείο Κοινωνιολογίας και Ηθικής.

Σπούδασε αρχικά νομικά, οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά κατά τα Δεκεμβριανά, αποδοκίμασε την στάση του ΚΚΕ και, στη συνέχεια, μετέβη με το πορτογαλικό πλοίο Ματαρόα από τον Πειραιά στο Παρίσι όπου έμελλε να εγκατασταθεί μόνιμα. Συνεπιβάτες σε αυτό το πλοίο και οι άλλοι δύο Έλληνες, μετέπειτα στοχαστές του Παρισιού, ο Κώστας Αξελός και ο Κώστας Παπαϊωάννου, που μαζί με διακόσιους ακόμα (ανάμεσα στους οποίους και οι: Μακρής, Ξενάκης, Κρανάκη) είχαν εξασφαλίσει, με την βοήθεια του Οκτάβιου Μερλιέ, υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου από την γαλλική κυβέρνηση.

Στο Παρίσι

Στο Παρίσι έγινε μέλος της τροτσκιστικής Τετάρτης Διεθνούς και του Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος, από τις οποίες όμως άρχισε σταδιακά να απομακρύνεται, ώσπου μετά το 1948 να εγκαταλείψει οριστικά το τροτσκιστικό κίνημα. Παράλληλα από την ίδια χρονιά άρχισε να εργάζεται στην υπηρεσία Στατιστικής Εθνικών Λογαριασμών και Μελετών Ανάπτυξης του Οργανισμού Οικονομικής Ανάπτυξης και Συνεργασίας (ΟΟΣΑ), μια θέση την οποία διατήρησε ως και το 1970.

Το 1946 ξεκίνησε και η γνωριμία του με τον διανοούμενο Κλωντ Λεφώρ, με τον οποίο συγκρότησαν μία εσωτερική τάση στο PCI, από το οποίο αποχώρησαν το 1948 και ίδρυσαν την ομάδα Socialisme ou Barbarie («Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»), η οποία από το επόμενο έτος μέχρι το 1965 εξέδιδε το ομώνυμο περιοδικό. Από τα κείμενα εκείνης της περιόδου προέκυψαν τα βιβλία: Η Γραφειοκρατική Κοινωνία (1973), Η Πείρα του Εργατικού Κινήματος (1974), Το Περιεχόμενο του Σοσιαλισμού, Σύγχρονος Καπιταλισμός και Επανάσταση, Η Γαλλική Κοινωνία (1979).

Μέσα από το συγκεκριμένο περιοδικό βρήκαν βήμα τα επόμενα χρόνια γνωστοί διανοούμενοι της Γαλλίας, όπως ο Lyotard και ο Debord. Το περιοδικό κινείτο πέραν των τροτσκιστικών κύκλων και ήταν ιδιαίτερα επικριτικό στα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Χαρακτηριστική της γραμμής του περιοδικού ήταν η ανάλυση του Καστοριάδη για το πολιτικό σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης, το οποίο το χαρακτήρισε καθεστώς «Γραφειοκρατικού Καπιταλισμού». Ανέφερε χαρακτηρισικά: «Η ρωσική επανάσταση οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός νέου τύπου καθεστώτος εκμετάλλευσης και καταπίεσης όπου μια νέα κυρίαρχη τάξη, η γραφειοκρατία, σχηματίστηκε γύρω από το κομμουνιστικό κόμμα». Όσον αφορά τις «φιλελεύθερες δημοκρατίες» της Δύσης θεωρούσε ότι το κριτήριο ταξικής διαφοροπόίησης είχε πάψει να είναι πλέον η κατοχή και ο έλεγχος των μέσων παραγωγής, αλλά η κατοχή και η ικανότητα άσκησης εξουσίας. Σταδιακά και προς τα τελευταία χρόνια της έκδοσης του περιοδικού ο Καστοριάδης απομακρύνθηκε από την μαρξιστική φιλοσοφία και θεωρία της Ιστορίας όσο και από την μαρξιστική οικονομική ανάλυση, πράγμα εμφανές στο κείμενο του «Μαρξισμός και επαναστατική κοινωνία» το οποίο αργότερα συμπεριελήφθη στο Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ οι θέσεις και οι απόψεις του Καστοριάδη γνώρισαν μεγάλη απήχηση στους επαναστατικούς κύκλους πολλών χωρών της εποχής, ο ίδιος δεν είχε την ανάλογη αναγνώριση, καθώς ήταν αναγκασμένος να υπογράφει τα κείμενα του χρησιμοποιώντας διάφορα ψευδώνυμα (Pierre Chaulieu, Paul Cardan, Marc Noiraud κ.α). Αυτό συνέβαινε διότι δεν είχε γαλλική υπηκοότητα ή διαβατήριο ακόμη, με συνέπεια να βρίσκεται συνεχώς υπό τον φόβο της απέλασης στην Ελλάδα. Στις σελίδες του περιοδικού πρωτοεμφανίστηκαν και μερικά από τα σημαντικότερα κείμενα της πρώτης περιόδου της σκέψης του, τα οποία αργότερα έμελλε να δημοσιευθούν μέσα από τις εκδόσεις βιβλίων του, όπως τα: «Η Γραφειοκρατική Κοινωνία», «Η Πείρα του Εργατικού Κινήματος» και του ίσως σημαντικότερου έργου του «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας».

Το 1967 η ομάδα του Socialisme ou Barbarie διαλύεται, ωστόσο όμως δύο χρόνια αργότερα, τα κείμενα και η σκέψη της ομάδας και κυρίως του Καστοριάδη αποτελούν βασική πηγή έμπνευσης των εξεγερμένων φοιτητών του Μάη του ’68. Το 1970 ο Καστοριάδης αποκτά την γαλλική υπηκοότητα και έτσι παύει πλέον ο συνεχής φόβος της απέλασης. Αυτή την περίοδο ο Καστοριάδης στρέφεται στην ψυχανάλυση, μάλιστα εργάζεται και ως ψυχαναλυτής ο ίδιος από το 1974, και γίνεται μέλος της επονομαζόμενης Τέταρτης Ομάδας, ενός κινήματος διαφωνούντων της σχολής του Λακάν (Lacan).

Αυτή η στροφή προς την ψυχανάλυση χαρακτηρίζει πλέον τό σύνολο της σκέψης του, πράγμα το οποίο τον οδηγεί σε μια καινούργια φιλοσοφική κατανόηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου, η οποία αποτυπώνεται στο κλασικό πλέον έργο του ‘Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας’. Κεντρική θέση στην σκέψη του αποκτά η έννοια του Φαντασιακού, το οποίο θεωρεί ως το θεμέλιο στοιχείο της ανθρώπινης δημιουργίας. Ο Καστοριάδης αντιλαμβάνεται την κοινωνική διαφοροποίηση ως μια διαδικασία συνεχούς δημιουργίας ex nihilo σημασιών, νοημάτων, εικόνων οι οποίες θεσμίζονται και δομούν την εικόνα του κόσμου και της κοινωνίας κάθε εποχής. Ο Καστοριάδης αρνείται την ύπαρξη οποιουδήποτε ντετερμινισμού όσον αφορά την κοινωνική αλλαγή, οποιασδήποτε προδιαγεγραμένης πορείας της κοινωνίας, καθώς αυτή είναι συνεχής δημιουργία που γεννιέται και νοηματοδοτείται μέσω του «Κοινωνικού Φαντασιακού». Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αν και όλες οι κοινωνίες δημιουργούν οι ίδιες της φαντασιακές σημασίες τους (δηλαδή τους θεσμούς, τους κανόνες, τις πεποιθήσεις, τις αντιλήψεις κ.λπ.) δεν έχουν όλες συνείδηση του γεγονότος αυτού. Πολλές κοινωνίες συγκαλύπτουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της θέσμισης των φαντασιακών σημασιών τους, αποδίδοντας την θέσμιση και την θεμελίωση τους σε εξω-κοινωνικούς παράγοντες (π.χ. το Θεό, την παράδοση, το νόμο, την ιστορία). Με βάση αυτή την συνείδηση της αυτοθέσμισης των φαντασιακών σημασιών από κάθε κοινωνία, ο Καστοριάδης διέκρινε μεταξύ των αυτόνομων κοινωνιών, αυτών δηλαδή που είχαν συνείδηση της αυτοθέσμισης αυτής, και των ετερόνομων κοινωνιών, στις οποίες η θέσμιση αποδιδόταν σε κάποια εξωκοινωνική αυθεντία.

Το 1979 ο Καστοριάδης εξελέγη διευθυντής της Ecoles des Hautes Etudes en Sciences Sociales, όπου διοργάνωσε σεμινάριο με τίτλο «Θέσμιση της κοινωνίας και ιστορική δημιουργία». Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κορνήλιος Καστοριάδης επισκέφθηκε αρκετές φορές της Ελλάδα, δίνοντας σειρά διαλέξεων, μεταξύ άλλων στη Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, τον Βόλο, το Ρέθυμνο κ.α. Το 1989 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης απεβίωσε σε ηλικία 75 ετών, στις 26 Δεκεμβρίου του 1997.

Οι Τέσσερεις Λέξεις*

Φαντασία

Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τα ζώα; Επαναλαμβάνουν, εδώ και αιώνες, ότι είναι ο ορθός λόγος. Αρκεί όμως να προσέξουμε τη συμπεριφορά των άλλων γύρω μας αλλά και τη δική μας, για να αντιληφθούμε ότι αυτό δεν αληθεύει. Οι ατομικές και οι συλλογικές συμπεριφορές πολύ συχνά είναι παράλογες. Τα ζώα είναι πιο (λογικά» από εμάς δεν σκοντάφτουν, δεν τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια, κάνουν αυτό που πρέπει, για να συντηρηθούν και να αναπαραχθούν.
Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Είναι το πάθος και οι επιθυμίες; Ναι, πράγματι. (Τα ζώα από ό,τι μπορούμε να ξέρουμε δεν έχουν πάθη ούτε πραγματικές επιθυμίες’ τα ζώα έχουν ένστικτα.) Τι όμως συνιστά την ιδιαιτερότητα του πάθους και των επιθυμκόν; Εί¬ναι ακριβώς το γεγονός ότι το πάθος και οι επιθυμίες -ο έρωτας, η δόξα, το κάλλος, η εξουσία, ο πλούτος-δεν είναι «φυσικά» αλλά φαντασιακά αντικείμενα. Η φαντασία, λοιπόν, είναι το ίδιον του ανθρώπου. Η φαντασία μάς διαφοροποιεί από τα ζώα.
Η φαντασία, ακόμη και εάν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μια εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες, αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μια ροή που δεν μπορούμε να σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα. Κάποιες φορές το κατορθώνουμε, λίγο ώς πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, στη διαστροφή, στην τε-ρατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία.
Χάρη στη φαντασία το ένστικτο έπαψε να είναι ο μοναδικός ρυθμιστής της συμπεριφοράς μας. Χάρη στη φαντασία μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σ’ αυτήν
δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Η φαντασία δεν γνωρίζει όρια και κανόνες, ούτε ηθικούς και λογικούς νόμους. Πάντως, εάν είχαμε αφεθεί χωρίς περιορισμούς στη φαντασία, ασφαλώς δεν θα είχαμε επιβιώσει ως είδος.
0 άνθρωπος επιβίωσε ως είδος, επειδή δημιούργησε κοινότητες, κοινωνίες, θεσμούς, κανόνες που οριοθετούν και περιορίζουν τη φαντασία, αλλά και που συχνά επίσης την καταπνίγουν.

Φαντασιακό

Το ανθρώπινο ον υπάρχει μόνον ως κοινωνικό ον. Αυτό σημαίνει ότι ζει σε μια κοινωνία με θεσμούς, με νόμους, με ήθη, με έθιμα, κ.λπ. Ερώτημα: Από πού έρχονται αυτοί οι θεσμοί, οι νόμοι, τα έθιμα; Είναι αδύνατον να πούμε, όπως συχνά πίστευαν οι λαοί, ότι υπάρχει ένας δημιουργός, ένας νομοθέτης όλων αυτών. Σε μιαν ήδη θεσμισμένη κοινωνία, τα άτομα μπορούν να προτείνουν νόμους, κάποιους ιδιαίτερους νόμους. Τούτο όμως είναι δυνατόν να γίνει, επειδή υπάρχει ήδη ένα σύστημα νόμων, επειδή αυτά τα άτομα έχουν ζήσει ήδη σε μια κοινωνία με νόμους. Ένας συγγραφέας μπορεί να επινοήσει μια νέα λογοτεχνική μορφή και ένας περιθωριακός μια λέξη της αργκό. Αυτά είναι δυνατόν να γίνουν, επειδή υπάρχει ήδη η γλώσσα και η αργκό. Όμως ποιος θα μπορούσε μόνος του να δημιουργήσει εκ προοιμίου τη γλώσσα και να την επιβά-
λει στους υπόλοιπους; Και με ποια γλώσσα θα επι-οινωνούσε; Όλα αυτά -οι νόμοι, οι θεσμοί, τα ήθη, τα έθιμα, η γλώσσα- είναι συλλογικές δημιουργίες.
Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την καταγωγή της κοινωνίας βάσει ενός συμβολαίου (το ((κοινωνικό συμβόλαιο»). Όμως ένα συμβόλαιο προϋποθέτει άτομα κοινωνικά, τα οποία γνωρίζουν τι είναι ένα τέτοιο συμβόλαιο. Προσπάθησαν επίσης να ερμηνεύσουν την κα-ταγωγή της κοινωνίας με τους φυσικούς και τους βιολογικούς νόμους. Όμως κανένας φυσικός ή βιολογικός νόμος δεν μπορεί να ερμηνεύσει την καταγωγή των θεσμών, που είναι ένα καινούργιο φαινόμενο μέσα στο δημιουργημένο σύμπαν. Κανένας φυσικός και βιολογικός νόμος δεν απαντά στα ερωτήματα: Γιατί οι Εβραίοι δημιούργησαν τον μονοθεϊσμό; Γιατί οι ‘Ελληνες δημιούργησαν τις δημοκρατικές πόλεις; Γιατί η Δύση δημιούργησε τον καπιταλισμό;
Για να συλλάβουμε την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς επίσης τις αλλαγές της μέσα στον χρόνο αλλά και τις διαφορές της μέσα στον χώρο, πρέπει να δεχτούμε ότι αυτές οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινότητας διαθέτουν μιαν χωρίς προηγούμενο δημιουργική ικανότητα. Αυτή τη δημιουργική ικανότητα μπορούμε να την ονομάσουμε: κοινωνικό φαντασιακό.
Το κοινωνικό φαντασιακό είναι η πηγή των θεσμών που ρυθμίζουν και οργανώνουν τη ζωή των ανθρώπων. Αυτό επίσης δημιουργεί κάτι πολύ σημαντικό: τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες.
Oι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες καθορίζουν τις αξίες μιας κοινωνίας, δηλαδή καθορίζουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες δίνουν νόημα στη ζωή των ατόμων και, τελικά, δίνούν νόημα ακόμη και στον θάνατο τους. Το κοινωνικό φαντασιακό δεν είναι σταθερό και αμετάβλητο. Αλλάζει. Και οι αλλαγές του δηλώνουν την ύπαρξη αλλαγών στην κοινωνία, το γεγονός δηλαδή ότι υπάρχει ιστορία της ανθρωπότητας. Το κοινωνικό φαντασιακό, άπαξ και δημιούργησε τους θεσμούς, μπορεί είτε να παραμείνει κατά κάποιον τρόπο σε λήθαργο (έτσι συμβαίνει στις πρωτόγονες, τις αρχαϊκές, τις παραδοσιακές κοινωνίες), είτε να προκαλέσει αλλαγές, λιγότερο ή περισσότερο γρήγορες (έτσι συμβαίνει στην εποχή μας, η οποία γνωρίζει έναν γρήγορο ρυθμό από ιστορικές μεταβολές, ανήκουστο στην μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας).

Δημιουργία

Οι φιλόσοφοι έχουν αναρωτηθεί: Γιατί να υπάρχει κατι, ενώ θα μπορούσε να μην υπάρχει τίποτα. Το ερώτημα αυτό, σε κάθε περίπτωση, δεν έχει απάντηση. Ίσως μάλιστα να μην έχει καν νόημα. Υπάρχει όμως ένα άλλο ερώτημα που μας βασανίζει και δεν μπορεί παρά να μας βασανίζει: Πώς γίνεται και υπάρχει μια τέτοια πολυμορφία πραγμάτων; Και φυσικά δεν εννοώ
μόνον την ποσοτική πολυμορφία. Πώς γίνεται και υπάρχει αυτή η απέραντη ποικιλία μορφών, από τη μη έμβια φύση, μέχρι τις πολυάριθμες ακαθόριστες μορφές ζωής, ακόμη και μέχρι τις μορφές που ακατάπαυστα η ανθρώπινη ιστορία παράγει και δημιουργεί; Έχει υποστηριχθεί ότι η δημιουργία είναι θεία πράξη. Δεν είναι θεία πράξη. Η δημιουργία είναι αυτό ακριβώς που χαρακτηρίζει το ον. Κάθε ον.
Το παν υπόκειται συνεχώς σε αλλαγή και αναδημιουργία. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε πως ό,τι παρουσιάζεται μπροστά μας είναι μια ατέρμων επανάληψη της ίδιας μορφής, διότι αμέσως ανακύπτει το ερώτημα: Μήπως, κάθε τι είναι καταδικασμένο να επαναλαμβάνει τις μορφές που έχουν ήδη υπάρξει από καταβολής χρόνου; Είναι όμως σαφές ότι υπάρχει ένας αληθινός χρόνος’ ο χρόνος της μεταβολής. Και αληθινή μεταβολή είναι η ανάδυση νέων μορφών.
‘Γα φαινόμενα, τα οποία παρατηρούμε μπροστά μας, προσπαθούμε να τα ερμηνεύσουμε μέσα από τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος. Αυτές οι ερμηνείες είναι ασφαλώς πολύτιμες αλλά είναι πάντα μερικές. Γιατί; Διότι έχουν σημασία μόνον στις περιπτώσεις όπου τα φαινόμενα επαναλαμβάνονται (οι ίδιες αιτίες δίνουν τα ίδια αποτελέσματα), αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τις περιπτώσεις όπου υπάρχει ανάδυση νέων μορφών.
Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση της ζωής. Η βιολογία μας λέει ότι σε μιαν ορισμένη στιγμή, μέσα στον «πρωταρχικό χυλό» που υπήρχε στη γη,
ενας μεγάλος αριθμός μορίων συνενώθηκε τυχαία και, στη συνέχεια, κάτω από ευνοϊκές συνθήκες -θερμοκρασίας, ακτινοβολίας, πίεσης- αναδύθηκαν μορφές ζωής. Αυτή όμως η απάντηση δεν στέκει. Γιατί; Διότι μια μορφή ζωής είναι κάτι άλλο από μιαν απλή συνένωση μορίων. Επί πλέον, πρόκειται για μια σύνενωση μορίων τελείως ιδιαίτερη ανάμεσα στα δισεκατομμύρια των δισεκατομμυρίων που θα μπορούσαν να συντεθούν. Είναι μια συνένωση που κατορθώνει να οργανώνεται, να συντηρείται, να αναπαράγεται. Το ίδιο ισχύει, με τρόπο πολύ πιο πυκνό και έντονο, στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η Ιστορία δεν είναι αποτέλεσμα συνδυασμού ίδιων στοιχείων. Η Ιστο-ρία είναι δημιουργία νέων στοιχείων. Είναι δημιουργία της μουσικής, της ζωγραφικής, της τέχνης, της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας. Και φυσικά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος τη μουσική του Μπαχ ή του Μπετόβεν. Αυτή η μουσική είναι μεγάλη, διότι είναι πρωτότυπη. Και λέγοντας πρωτότυπη, σημαίνει ότι ακριβώς δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε.

Αυτονομία

Τπάρχει ανθρώπινη ελευθερία και σε τι συνίσταται; Ε-λευθερία δεν σημαίνει να κάνουμε ό,τι μας κατεβαίνει στο κεφάλι, ούτε, όπως νόμιζαν ορισμένοι φιλόσοφοι, να δρούμε χωρίς κίνητρα. Ελευθερία σημαίνει κατ’ αρχάς
να έχουμε διαύγεια απέναντι, σ’ αυτό που σκεφτόμαστε και σ’ αυτό που κάνουμε. Μπορούμε όμως να είμαστε ελεύθεροι,, όταν ζούμε σε μια κοινωνία και κάτω από τον κοινωνικό νόμο; Θα διατυπώσω την απάντηση ως εξής: Μπορώ να είμαι ελεύθερος, εφόσον συμμετέχω στη διαμόρφωση αυτού του νόμου, εφόσον αποφασίζω ισότιμα μαζί με τους άλλους για τη δημιουργία αυτού του νόμου και, τέλος, εφόσον είμαι σύμφωνος με τον τρόπο που ο νόμος αυτός θεσμίστηκε.
Για πολύ μεγάλο διάστημα οι ανθρώπινες κοινωνίες πίστευαν ότι τους νόμους και τους θεσμούς τους δεν τους είχαν δημιουργήσει οι ίδιες. Αλλά τότε ποιος; Οι θεοί, ο Θεός, οι πρόγονοι. Σε τέτοιες συνθήκες αυτοί οι νόμοι και οι θεσμοί προφανώς θεωρούνται ιεροί. Αδύνατον να τους αμφισβητήσει κανείς. Πώς είναι δυνατόν να πω ότι ο νόμος που τον έχει δώσει ο Θεός (αν ο Θεός είναι η πηγή κάθε δικαίου) είναι άδικος;
Σε μιαν τέτοια κοινωνία, που θα την αποκαλέσουμε ετερόνομη -επειδή είναι υπόδουλη στους δικούς της θεσμούς-, τα ίδια τα άτομα είναι ετερόνομα. Δεν μπορούν να σκεφτούν μόνα τους, εκτός από τελείως τετριμμένα και δευτερεύοντα θέματα. Δεν μπορούν να ελέγξουν κριτικά τη συμπεριφορά τους. Δεν μπορούν να κρίνουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι είναι αληθές και τι ψευδές. Αυτή ήταν η μοίρα της κοινωνίας επί χιλιετίες.
Κάποια στιγμή όμως έγινε μια ιστορική ρήξη, η οποία άλλαξε την κατάσταση των πραγμάτων. Η ρήξη αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα (στις πόλεις που δημιούργησαν τη δημοκρατία και τη φιλοσοφία) και μετά, αφού μεσολάβησαν είκοσι αιώνες έκλειψης, ξαναξεκίνησε για δεύτερη φορά στη Δυτική Ευρώπη (με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα χειραφέτησης, το εργατικό κίνημα κ.λπ.). Αυτά τα κινήματα -με το πρόταγμα της αυτονομίας- δημιούργησαν τις κάποιες ελευθερίες που διαθέτει η κοινωνία, στην οποία ζούμε. Όμως το πρόταγμα της αυτονομίας, το οποίο έφθασε στο κορύφωμα του ανάμεσα στο 1750 και το 1950, επί του παρόντος μοιάζει να είναι εξουδετερωμένο. Σήμερα ζούμε σε μια κοινωνία, στην οποία η απά-θεΐα, ο κυνισμός και η ανευθυνότητα ολοένα επεκτείνονται. Το κίνημα της αυτονομίας πρέπει να ξαναξεκι-νησει και να προσπαθήσει να εγκαθιδρύσει μιαν αληθινή δημοκρατία. Μια δημοκρατία όπου όλοι θα συμμετέ-χουν στη ρύθμιση και τον καθορισμό των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Και αυτό είναι το μόνο πολιτικό πρόταγμα, για το οποίο αξίζει τον κόπο να εργαστούμε και να αγωνιστούμε.

* Τέσσερεις λέξεις: Φαντασία, Φαντασιακό, Δημιουργία, Αυτονομία. Τέσσερεις έννοιες-κλειδιά στο έργο του Κορνηλίου Καστοριάδη. Αυτές τις τέσσερεις λέξεις τις (παρουσίασε» ο ίδιος στη γαλλική τηλεόραση -στην καθημερινή εκπομπή Inventer Domain του δημοσίου και με εκπαιδευτικό χαρακτήρα σταθμού La Cinquicnic-, σε τέσσερεις συνεχείς ημέρες (2,3,4,5.12.1996). Τέσσερεις λέξεις, τέσσερεις εκπομπές διάρκειας τεσσάρων λεπτών κάθε μία κάθε εκπομπή για μία λέξη. Αυτό εδώ το κείμενο είναι η μετάφραση, με ελάχιστες συντομεύσεις, των τεσσάρων εκπομπών.

(αλιεύτηκε στο ιντιμίντια το Μάρτη του 2008)

Η αρχαία Ελλάδα δεν είναι πρότυπο, ούτε μοντέλο προς μίμηση, όπως άλλωστε δεν μπορεί να είναι κανένα ιστορικό έργο σε οποιονδήποτε τομέα. Θεωρώ, όμως, ότι πρέπει να λειτουργήσει για μας σαν γονιμοποιημένο σπέρμα, δεδομένου ότι μας επιτρέπει να δούμε εν γενέσει τους πληθώρα στοιχείων πάντοτε επίκαιρων – μπορεί και πρέπει να είναι για μας κέντρισμα, έμπνευση και πηγή ιδεών.”

Το βιβλίο μπορούμε να πούμε ότι είναι χωρισμένο σε δυο μέρη. Το πρώτο είναι μια διάλεξη που έδωσε ο Κ.Καστοριάδης και το δεύτερο μέρος αφορά την συζήτηση που ακολούθησε.

Ο Κ.Καστοριάδης αναφέρεται σε 8 βασικά σημεία στην διάλεξη αυτή.

1.Η αρχαία ελλάδα: σπέρμα και όχι πρότυπο.

Μιλάει για την πρωτοτυπία της αρχαίας Ελλάδας ως προς την δημιουργίας πολιτικής κοινότητας-αυτόνομης και τονίζει ότι η αρχαία Ελλάδα θα πρέπει να είναι πηγή άντλησης ιδεών και όχι πρότυπο.Ορισμένα στοιχεία επανεμφανίστηκαν πολύ αργότερα στην Δυτική Ευρώπη κατά τον μεσαίωνα

2.Η αρχή της αμφισβήτησης.

Ο Κ.Καστοριάδης θέτει σαν ένα από τα βασικά στοιχεία της αρχαίας Ελλάδας την αμφισβήτηση της παράδοσης.Ένα στοιχείο που παρατηρείτε στην αρχαία Ελλάδα αλλά και στην Δυτική Ευρώπη. Επίσης θεωρεί την πάλη των τάξεων ως αντίσταση μια τάξης στην καταπίεση από μια άλλη αποτελεί εξαίρεση στην ανθρώπινη ιστορία. Αυτό που παρατηρείτε τις περισσότερες φορές είτε είναι μια ατομική αντίδραση είτε απέχει από την αλλαγή της κοινωνικής θέσμισης της κοινωνίας.

3.Η ιστορία σαν δημιουργία.Αδυναμία των αιτιακών εξηγήσεων.

Εδώ πέρα απαντάει γιατί η δημοκρατία της αρχαίας Ελλάδας δεν είναι αποτέλεσμα της γεωγραφίας, της δουλείας ή της οπλιτικής φάλαγγας.Δηλαδή γιατί δεν ήταν αναπόφευκτη. Επίσης τονίζει μια σημαντική διαφορά των ελληνικών αποικιών να δημιουργεί η κάθε μια τους δικούς της νόμους σε αντίθεση με όλες τις άλλες περιπτώσεις.

4.Η ελληνική σύλληψη του κόσμου:Κεντρικές φαντασιακές σημασίες

Οι βασικές φαντασιακές σημασίες είναι

1. Το μέτρο δεν είναι δεδομένο αλλά σκοπός
2. Ο κόσμος προέρχεται από το Χάος-τίποτα
3. Δεν υπάρχει κάποια εξωκοσμική δύναμη που να ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους
4. Η μεταθάνατο ζωή δεν υπάρχει ή αν υπάρχει δεν είναι καλύτερη από την τωρινή

5.Εσωτερική σχέση δημοκρατίας και φιλοσοφίας.

Βασικό στοιχείο της αρχαίας Ελλάδας ήταν η αμφισβήτηση. Η αμφισβήτηση των αξιών της κοινωνίας που αποτελεί κοινή ρίζα της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας μιας και αυτόματα συνεπάγεται φιλοσοφικά αλλά και πολιτικά ερωτήματα. Aυτή μάλιστα δεν περιορίζεται σε κάποιο ιερατείο αλλά συναντιέται σε όλο τον πληθυσμό.

6.Αυτοθέσμιση

Χαρακτηριστικό της αρχαίας δημοκρατικής πόλης είναι η αυτοθέσμιση που δεν περιορίζεται χρονικά αλλά αποτελεί στοιχείο που συναντιέται διαρκώς.

7.Δήμος

Ο δήμος είναι το κέντρο των πάντων στην αρχαία ελληνική δημοκρατία. Τίθονται τα ερωτήματα ποιος είναι ο δήμος(Το πολιτικό σώμα) και ποιος είναι ο τρόπος που ασκεί εξουσία ο δήμος;

Ιδιαίτερα για το δεύτερο ερώτημα ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει ελεύθερη μια πόλη όταν είναι αυτόνομη, αυτόδικη, και αυτοτελής. Ιδιαίτερα για την αυτοτέλεια που σημαίνει αυτοκυβέρνηση της πόλης είναι σημαντικό να διαχωριστεί από τον διαχωρισμό των σημερινών κρατικών εξουσιών που κάνουν οι σύγχρονοι νομικοί φιλόσοφοι.(νομοθετική,δικαστική, εκτελεστική) Υπάρχει δηλαδή μια άλλη εξουσία η κυβερνητική που δεν μπορεί να ενταχθεί σε καμιά από τις παραπάνω τρεις κατηγορίες.

8 Σύγκριση με την νεότερη αντίληψη.

Συγκρίνοντας την αρχαία ελληνική δημοκρατία με την νεότερη αντίληψη για δημοκρατία παρατηρούμε τα εξής σημαντικά σημεία:

• Απουσία έννοιας αντιπροσώπευσης.
• Η ιδέα της δημοκρατίας δεν ταυτίζεται με τις εκλογές. Βέβαια σε όσες περιπτώσεις χρειάζεται κάποια εξειδικευμένη γνώση θεωρείτε αυτονόητο ότι αυτόν που θα καταναλώσει το αποτέλεσμα θα ψηφίσει για να αποφασίσει ποιος θα είναι κατάλληλος αλλά και ταυτόχρονα είναι και ανακλητός.
• Επίσης η σημερινή έννοια του κράτους δεν μπορεί να ταυτιστεί με την αρχαία ελληνική πόλη. Το κράτος πέρα του ότι προϋποθέτει έναν διαχωρισμό μεταξύ κοινωνίας και του κρατικού μηχανισμού σημαίνει και έναν εδαφικό χώρο σε αντίθεση με την αρχαία Ελλάδας που στην ουσία η αναφορά αφορούσε τους πολίτες.(Αθηναίους,Κορίνθιους κτλ)

Τέλος ο Καστοριάδης κάνει μια αναδρομή στην ιστορία του εργατικού κινήματος δείχνοντας ότι σε όλα τα πραγματικά δημοκρατικά κινήματα ξανά δημιούργησαν τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας, της ανακλητότητας και της αυτοκυβέρνησις, αλλά και χαρακτηριζόταν από απουσία αντιπροσώπων. Στην συνέχεια του βιβλίου ακολουθούν οι συζητήσεις που έγιναν με τους ομιλητές.

——————————————————————–

Δείτε:

Μισέλ Λομπρό: Απέναντι  στην εξουσία χρειοάζεται μια εποικοδομητική αναρχία

———————————————————-

 Βιβλιογραφία

Τα περισσότερα έργα του Καστοριάδη έχουν μεταφραστεί στα ελληνικα. Μερικά από αυτά είναι τα εξής:

• Το Επαναστατικό Πρόβλημα Σήμερα
• Η Πείρα του Εργατικού Κινήματος
• Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας
• Από της Οικολογία στην Αυτονομία
• Τα Σταυροδρόμια του Λαβύρινθου
• Η Άνοδος της Ασημαντότητας
• Ο Θρυμματισμένος Κόσμος
• Χώροι του Ανθρώπου
• Ανθρωπολογία, Πολιτική, Φιλοσοφία
• Η «Ορθολογικότητα» του Καπιταλισμού

(από Βικιπαιδεία)

Δες επίσης: Cornelius Castoriadis, http://en.wikipedia.org/wiki/Cornelius_Castoriadis

http://www.youtube.com/watch?v=sHMdU_N43fs

Ζωή Καστοριάδη : «Το έργο του ανανεώνει και ανανεώνεται»

 

 

Το Μάρτιο του 2008, το Γαλλικό Ινστιτούτο και οι Εκδόσεις Κριτική και Υψιλον διοργάνωσαν εκδήλωση συζήτηση για τον Κορνήλιο Καστοριάδη, με αφορμή τη συμπλήρωση δέκα χρόνων από τον θάνατό του (πέθανε στις 27 Δεκεμβρίου του 1997) και με θέμα την πνευματική κληρονομιά του. Για τον στοχαστή και φιλόσοφο μίλησαν οι Ολιβιέ Φρεσάρ, Σοφί Κλίμις, Αγγελος Μουζακίτης και Σεραφείμ Σεφεριάδης.

Συντονίστρια της συζήτησης ήταν η σύζυγος του Κορνήλιου Καστοριάδη, Ζωή. Στο περιθώριο της εκδήλωσης μας μίλησε για το μέγεθος της πνευματικής κληρονομιάς του διανοητή ο οποίος δρούσε ενάντια στο ρεύμα.

– Σε μια εποχή που γίνεται λόγος για το τέλος της ιδεολογίας και της Ιστορίας, ποια θέση έχει η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη;

«»Οι μόδες έρχονται, παρέρχονται και δεν διαφέρουν». Αυτή ήταν η ετυμηγορία του Καστοριάδη απέναντι στις διάφορες παριζιάνικες μόδες της διανόησης. Σχετικά βέβαια με την κατ’ εξοχήν ιδεολογία, τη μαρξιστική, διαπίστωσε την κατάρρευσή της χωρίς καμιά έκπληξη. Ως προς την Ιστορία, ο ίδιος εισήγαγε τον όρο «κοινωνικό-ιστορικό», διότι ακριβώς θεωρούσε ότι κοινωνία και Ιστορία είναι αδιάσπαστες και ότι εφόσον υπάρχει κοινωνία θα εξακολουθεί να υπάρχει Ιστορία. Η δε Ιστορία είναι, κατ’ αυτόν, δημιουργία».

– Τι κατά τη γνώμη σας θα έλεγε σήμερα, όταν από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 είχε καταδικάσει την άνοδο του ανόητου-ασήμαντου;

«Νομίζω ότι η ασημαντότητα είναι αυτοτροφοδοτούμενη, τρέφεται από τον ίδιο της τον εαυτό και προχωράει. Το ερώτημα το οποίο έθετε ο Καστοριάδης ήταν «μέχρι πού είναι δυνατόν να φθάσει;». Οι άνθρωποι είναι δυνατόν να συνεχίσουν επ’ άπειρον να έχουν ως μόνο νόημα της ζωής τους τα υλικά αγαθά που τους προσφέρει ο πολιτισμός μας; Προέτρεπε δε αυτούς που έχουν συνείδηση των προβλημάτων να κάνουν ό,τι είναι δυνατόν «ώστε ο κόσμος να ξυπνήσει από τον σημερινό του λήθαργο και να αρχίσει να δρα προς την κατεύθυνση της ελευθερίας»».

– Θα έκανε λόγο για «γραφειοκρατικό καπιταλισμό» σε ό, τι αφορά την Ελλάδα;

«Δεν είχε ποτέ χαρακτηρίσει την Ελλάδα ως καθεστώς «γραφειοκρατικού καπιταλισμού». Πίστευε ότι οι ειδικές ιστορικές συνθήκες, μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, δεν επέτρεψαν να συσταθεί και να διαρκέσει στον χρόνο μια πραγματική αστική τάξη η οποία θα εγκαθιστούσε έναν καπιταλισμό όπως αυτός των άλλων δυτικών χωρών».

– Θα μπορούσατε να διακινδυνεύσετε να μας πείτε πώς θα περιέγραφε σήμερα την επανάσταση;

«Ο Καστοριάδης είχε πολύ σαφή άποψη για την επανάσταση και την είχε εκφράσει σε διάφορες ευκαιρίες. Στο κείμενό του με τίτλο «Τι σημαίνει επανάσταση;», το οποίο περιλαμβάνεται στο Οι ομιλίες στην Ελλάδα, εξηγεί ακριβώς ότι πρέπει να απαλλαγούμε «…από τις εικόνες που είχαμε στο μυαλό μας για οδοφράγματα, για κατάληψη των «χειμερινών ανακτόρων», για εμφύλιους πολέμους, σφαγές και τρομοκρατίες… » και συνεχίζει ορίζοντας την επανάσταση ως «ρητή και διαυγασμένη αλλαγή των θεσμών μιας κοινωνίας, όσων θεσμών φυσικά εξαρτώνται από ρητή θέσμιση, με τη συλλογική δράση αυτής της κοινωνίας ή του μεγαλύτερου μέρους της».

– Υπάρχουν σήμερα συνεχιστές της σκέψης του;

«Δεν ξέρω αν ο όρος «συνεχιστές» είναι κατάλληλος. Αλλωστε ο Καστοριάδης δεν είχε ποτέ εμπλακεί σε μηχανισμούς ακαδημαϊκής εξουσίας. Πολλοί νέοι ερευνητές μελετούν το έργο του και εμπνέονται από αυτό. Διδακτορικές διατριβές έχουν ήδη γραφτεί και άλλες βρίσκονται σε εξέλιξη σε διάφορα πανεπιστήμια ανά τον κόσμο. Υπάρχουν επίσης αυτήν τη στιγμή ομάδες μελέτης του έργου του σε πολλές χώρες σε τελείως διαφορετικά μήκη και πλάτη. Στην Αργεντινή, η ομάδα Magma, στις Βρυξέλλες, στο Facultes Universitaires Saint-Louis, η έδρα Φιλοσοφίας διοργανώνει μια ετήσια συνάντηση κάθε φορά με συγκεκριμένο θέμα και εκδίδει τα Cahiers Castoriadis στα οποία δημοσιεύονται οι παρεμβάσεις των ομιλητών. Μια άλλη ομάδα εργάζεται στο πλαίσιο της Nordic Summer University και συσπειρώνει μελετητές από τη Σουηδία, τη Νορβηγία και τη Δανία, ενώ στην Αυστραλία εμπνέεται από το έργο του η ομάδα πανεπιστημιακών που εκδίδει το περιοδικό «Thesis Eleven». Το κύριο χαρακτηριστικό του έργου του Καστοριάδη μοιάζει να είναι η αντίστασή του στον χρόνο. Ισως όμως τελικά το πέρασμα του χρόνου επέτρεψε την κατανόηση μιας πρωτοποριακής σκέψης επιβεβαιώνοντάς την. Ως εκ τούτου, αποκτάει διαρκώς καινούργιο κοινό που ανανεώνει το έργο με την ανάγνωσή του και ανανεώνεται από αυτό».

Κατερίνα Δαφέρμου , Το ΒΗΜΑ, 23/03/2008

 Ο Κορνήλιος Καστοριάδης για την εισαγωγή του μονοτονικού:

«Αν δεν θέλετε κύριοι του υπουργείου να κάνετε φωνητική ορθογραφία τότε πρέπει να αφήσετε τους τόνους και τα πνεύματα γιατί αυτοί που τους βάλανε ήξεραν τι έκαναν. Δεν υπήρχαν στα αρχαία Ελληνικά γιατί απλούστατα υπήρχαν μέσα στις ίδιες τις λέξεις. Αυτά τα κτήνη, τα τετράποδα που έκαναν αυτές τις μεταρρυθμίσεις δεν ξέρουν τι είναι γλώσσα.

Η κατάργηση των τόνων και των πνευμάτων είναι η κατάργηση της ορθογραφίας που τελικά είναι η καταστροφή της συνέχειας. Ήδη τα παιδιά δεν μπορούν να καταλάβουν Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη γιατί αυτοί είναι γεμάτοι από τον πλούτο των αρχαίων Ελληνικών. Δηλαδή πάμε να καταστρέψουμε ότι χτίσαμε. Αυτή είναι η δραματική μοίρα του σύγχρονου Ελληνισμού«. Βόλος, 1989.

 http://abnet.agrino.org/htmls/Z/Z007.html

Ειμαστε υπευθυνοι για την ιστορια μας

Συνεντευξη στην Τετα Παπαδοπουλου

Εχετε αφιερωσει μερος του εργου σας στην αναλυση των πρωην ανατολικων καθεστωτων. Εξ ισου ομως σας εχει απασχολησει η κατασταση του δυτικου κοσμου. Θα ηθελα να σας ζητησω να σκιαγραφησετε τον σημερινο δυτικο ανθρωπο. Ποια ειναι τα χαρακτηριστικα του; Ποιος ειναι ο homo occidentalis των ημερων μας;

Κορνηλιος: Σε μια πρωτη προσεγγιση, ο σημερινος δυτικος ανθρωπος – συμπεριλαμβανομενου και του νεοελληνα – ειναι ενα ατομο περιορισμενο στην ιδιωτικη του σφαιρα. Ενδιαφερεται μονο για το βιοτικο του επιπεδο. Προσπαθει με διαφορα καταναλωτικα «αγαθα» να συγκαλυψει την ελλειψη καθε νοηματος σχετικα με την ζωη και τη θνητοτητα του. Χειραγωγειται απο τους δηθεν πολιτικους ή ειναι τοσο αποκαρδιωμενος απο την πολιτικη κατασταση, ωστε να απεχει. Αποχαυνωνεται απο τα μεσα μαζικης επικοινωνιας. Χαζευει τα σηριαλ και χαφτει, κατα το μαλλον ή το ηττον, αυτα που του σερβιρουν ως «νεα» οι τηλεοπτικοι συναδελφοι σας. Η σημερινη κοινωνια ειναι μια κοινωνια τηλεκαταναλωσης με διπλη εννοια.

Με διπλη εννοια; Δηλαδη;

Κορνηλιος: Εκεινο που κυριως καταναλωνουν σημερα οι ανθρωποι ειναι τη-λε-ο-ρα-ση. Και μεσα απο την τηλεοραση καταναλωνουν, δι’ αντιπροσωπου, την φαντασιωση μιας ζωης που θα ηταν λεφτα, σεξ, εξουσια και βια.

Μπορουν ομως να συνεχισουν να ζουν με αυτον τον τροπο οι ανθρωποι; Χωρις καποια κατευθυνση; Χωρις σκοπο;

Κορνηλιος: Νομιζω οτι αυτο που συμβαινει σημερα στη Δυση ειναι μια πρεμιερα στην ιστορια της ανθρωποτητας. Πρωτη φορα, απο οσο ξερω, παρατηρουμε μια κοινωνια, χωρις αξιες, χωρις νορμες, χωρις κατευθυνση. Ουτε καν στην καπιταλιστικη αναπτυξη δεν πιστευει πραγματικα κανεις.

Αυτη η «πρεμιερα» οπως τη χαρακτηρισατε, θα διαρκεσει πολυ; Ποια ειναι η εκτιμηση σας;

Κορνηλιος: Ξερετε, τον Μαρτιο του ’68 θα ελεγε κανεις με σιγουρια οτι ο γαλλικος πληθυσμος ηταν εντελως αποχαυνωμενος. Ομως δυο μηνες μετα ηρθε ο Μαης…Κανεις, ποτε, δεν προεβλεψε μια κοινωνικη εκρηξη ή μια ριζικη αλλαγη στη σταση του πληθυσμου. Η ιστορια ειναι δημιουργια.

Το 1989 οι λαοι των χωρων της Ανατολικης Ευρωπης εζησαν μια ριζικη αλλαγη, δημιουργησαν ιστορια. Ποιο ηταν το οριο του 1989; Τι ζητουσαν οι κοινωνιες που εβγαιναν το 1989 απο τον ολοκληρωτισμο;

Κορνηλιος: Αυτη ειναι μια συνθετη υποθεση. Υπαρχει το τραγικο γεγονος οτι ακομη σε εκεινες τις ανατολικες χωρες, οπου οι λαοι σταθηκαν ικανοι να ριξουν το καθεστως ή να επιταχυνουν την εσωτερικη του αποσυνθεση, παρα ταυτα, δεν φανηκαν ικανοι να βαλουν στη θεση του ολοκληρωτισμου νεες δημοκρατικες μορφες κοινωνικης, πολιτικης και οικονομικης οργανωσης. Φανηκε, στην αρχη τουλαχιστον, οτι οι λαοι αυτοι προσεβλεπαν στην Δυση θεωρωντας την παραδεισο ευμαρειας και ελευθεριας. Και ετσι αποσυρθηκαν απο τη σκηνη και αφησαν να εγκατασταθουν κυβερνησεις που ειχαν μοναδικη κατευθυνση την επανοδο στον καπιταλισμο, συχνα, στις πιο ακραιες «φιλελευθερες» και θατσερικες μορφες του.

Στις δυτικες χωρες; Ποια ηταν η σημασια, ο αντικτυπος του 1989;

Κορνηλιος: Στις δυτικες χωρες τα γεγονοτα του 1989 – και οσα αυτα αποκαλυψαν- σφραγισαν οριστικα τη χρεωκοπια του μαρξισμου-λενινισμου στα ματια των ανθρωπων. Κανεις δεν μπορει πια να αμφισβητει την πολιτικη θηριωδια, την οικονομικη αθλιοτητα και την πνευματικη αποκτηνωση αυτων των καθεστωτων.

Και ποιο ηταν το αποτελεσμα;

Κορνηλιος: Οι ανθρωποι στη Δυση λενε: «αυτος ειναι ο σοσιαλισμος, αλλος δεν υπαρχει, συνεπως οι κοινωνιες μας, με ολα τα κουσουρια τους, ειναι οι καλυτερες ανθρωπινως δυνατες». Τα καθαρα αποτελεσματα εβδομηντα χρονων λενινισμου, σταλινισμου και τροτσκισμου ηταν να καταρρακωθει η ιδεα του σοσιαλισμου και να μας βγει, συγκριτικα, ο καπιταλισμος… παραδεισος!

Πιστευατε οτι εσεις ο ιδιος θα ζουσατε την καταρρευση των κομμουνιστικων καθεστωτων;

Κορνηλιος: Επι δεκαετιες περιμενα οτι θα ζησω το τελος αυτης ιστοριας, αλαλ περιμενα οτι θα ηταν τελειως διαφορετικο. Η πεποιθηση μου αυτη ειχε πολυ ενισχυθει μετα την Ουγγρικη Επανασταση του 1956 και παρα τη συντριβη της απο τα «σοσιαλιστικα» τανκς. Επι δεκαετιες, παρακολουθωντας το τελευταιο βραδινο δελτιο του ραδιοφωνικου σταθμου «Europe 1» περιμενα να ακουσω μια ειδηση του ειδους: «οι τηλεφωνικες επικοινωνιες με τη Ρωσια εχουν διακοπει και οι ρωσικοι ραδιοσταθμοι μεταδιδουν συνεχως μουσικη… συμφωνα με πληροφοριες, που χρειαζονται επαληθευση, τουλαχιστον πεντε μεραρχιες απο γειτονικες πολεις προχωρουν προς τη Μοσχα, για να προσπαθησουν να καταστειλουν τη λαϊκη εξεγερση που εχει ξεσπασει εκει…». Αυτο περιμενα σε ολη μου τη ζωη. Και δεν συνεβη.

Ομως το 1989 ηρθε και εφερε τη διαδοχικη καταρρευση των καθεστωτων. Ποιες σκεψεις και συναισθηματα σας διακατειχαν εκεινες τις ιστορικες ημερες;

Κορνηλιος: Στην αρχη, χαρα βεβαιως, και πολλες ελπιδες. Γρηγορα ωστοσο ηρθε η τεραστια απογοητευση. Εγιναν π.χ. οι εκλογες στην Ανατολικη Γερμανια και οι πρωταγωνιστες των γεγονοτων του 1989 – που ειχαν παιξει το κεφαλι τους σ’ αυτην την υποθεση – συγκεντρωσαν συνολικα ποσοστα 1.5%! Απο τοτε και μετα, τα πραγματα πηραν για μενα αλλο χρωμα. Τη συντελεσμενη αποχαυνωση της Δυσης, ερχοταν να συμπληρωσει η προβλεψιμη αποχαυνωση της Ανατολης… Ρωτατε για τα συναισθηματα και τις αντιδρασεις μου. Με κατειχε – και εξακολουθει να με κατεχει – απεραντη θλιψη. Απεραντη θλιψη για το τεραστιο μακελειο επι εβδομηντα χρονια στη Ρωσια, που κοστισε τη ζωη δεκαδων εκατομμυριων ανθρωπων, και επι σαραντα χρονια στις χωρες της Ανατολικης Ευρωπης. Ποταμοι αιματος, βουνα πτωματων, λιμνες δακρυων… Για να φθασουμε που; Προς τι;

Προ ημερων, σε καποιο κειμενο σημειωσα την εξης φραση: «ο κομμουνισμος ηταν μια αρχαϊκη φενακη διατυπωμενη με συγχρονη φρασεολογια». Πιστευετε οτι ηταν δυνατον μια «αρχαϊκη φενακη» να κατακτησει τοσα εκατομμυρια ανθρωπους σε ολο τον πλανητη;

Κορνηλιος: Ασφαλως. Πρωτον, ο κομμουνισμος εκμεταλλευτηκε και ιδιοποιηθηκε την παλη των ανθρωπων εναντιον του καπιταλισμου· την παλη εναντιον της ανισοτητας και της ιδεας οτι η μοναδικη αξια στη ζωη ειναι το χρημα. Δηλαδη εκμεταλλευτηκε, εμφανιζομενος ως η συνεχεια του, το κινημα πολιτικης και κοινωνικης χειραφετησης που αρχισε στη Δυση πριν απο αιωνες και κορυφωθηκε τον 19ο και 20ο. Δευτερον, ο μαρξισμος (ο κομμουνισμος εμφανιζονταν ως η ενσαρκωση του μαρξισμου) προσεφερε ενα υποκαταστατο της θρησκειας. Μια εγκοσμια θρησκεια στηριγμενη σε μια ψευδο-επιστημονικη Αποκαλυψη, υποσχομενη την πραγματοποιηση της Γης της Επαγγελιας μετα την Επανασταση-Δευτερα Παρουσια.

Παντως, αρκετα γρηγορα αποκαλυφθηκε τι συνεβαινε στις χωρες, οπου ειχε επικρατησει αυτη η εγκοσμια θρησκεια. Υπηρξαν καποιοι – οπως εσεις – που μιλησαν και εγραψαν πολυ νωρις για ολα αυτα. Ομως η πιστη των ανθρωπων δεν κλονιστηκε. Γιατι; Ποια ερμηνεια δινετε;

Κορνηλιος: Εκεινοι που εδω και σαραντα ή πενηντα χρονια, και πιο πριν και κατοπιν, αποκαλυπταν την πραγματικοτητα του σοβιετικου καθεστωτος ηταν φωνες βοωντων εν τη ερημω. Οι σταλινικοι εκαναν ο,τι μπορουσαν για να τους εμφανισουν ως οργανα της δεξιας προπαγανδας, με τα γνωστα σοφισματα, οπως π.χ. «λετε τα ιδια που λεει η Δεξια»… «ειστε πρακτορες της CIA» κλπ. Ομως και η ιδια η Δεξια με τη σταση της βοηθουσε το παιχνιδι των σταλινικων. Σχεδον καμια απο τις μεγαλες «εγκυρες» εφημεριδες, το 1935-1939, δεν κατηγγειλε την τερατωδη φαρσα των δικών της Μοσχας. Οσο για τους αριστερους διανοουμενους, οι περισσοτεροι – οπως ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, αλλα και πληθος αλλων – λατρευαν δουλικα το σοβιετικο καθεστως που το θεωρουσαν μαλιστα ως τον «μοχλο της Ιστοριας».

Παρ’ ολα αυτα, οποιος ηθελε να δει εβλεπε. Θα επιμεινω λοιπον. Γιατι οι ανθρωποι δεν ηθελαν να δουν; Ποια βαθυτερη αιτια τους εμποδιζε;

Κορνηλιος: Ασφαλως υπαρχει και ενας αλλος πολυ σημαντικος παραγοντας. Ο Φροϋντ, στο γνωστο βιβλιο για την θρησκεια ως αυταπατη, δινει εναν πολυ σωστο ορισμο της αυταπατης. Λεει οτι «η αυταπατη δεν ειναι μια απλως εσφαλμενη πιστη, αλλα μια εσφαλμενη πιστη που στηριζει μια επιθυμια». Ο αντρας ή η γυναικα που εχει αυταπατες για την αφοσιωση του συντροφου του, τις εχει, διοτι επιθυμει να πιστευει οτι ο αλλος τον αγαπαει. Οι περισσοτεροι ανθρωποι που, παρα πασαν λογικη και αληθοφανεια, εξακολουθουσαν να πιστευουν οτι στη Ρωσια υπηρχε σοσιαλισμος, ηταν κεραταδες που ομως δεν ηθελαν να το παραδεχτουν.

Υπηρξατε εμψυχωτης του θεωρητικου περιοδικου «Σοσιαλισμος ή Βαρβαροτητα» (1949 – 1965), που ειναι σημειο αναφορας μιας εποχης. Σημερα, θα χρησιμοποιουσατε τη διαζευξη «σοσιαλισμος ή βαρβαροτητα»;

Κορνηλιος: Για λογους ιστορικους δεν χρησιμοποιω πλεον τον ορο «σοσιαλισμος». Ο ορος αυτος εχει ανεπανορθωτα εκπορνευτει απο τους κομμουνιστες, τους σοσιαλιστες, τους σοσιαλδημοκρατες, τους εθνικοσοσιαλιστες. Στο ακουσμα του και μονο ακομη και οι πιο καλοπροαιρετοι ανθρωποι γυριζουν την πλατη τους. Προτιμω λοιπον τη διαζευξη «αυτονομια ή βαρβαροτητα».

Και η βαρβαροτητα; Η αδυναμια της ανθρωποτητας να εξανθρωπιστει, εχει για σας σημερα το ιδιο νοημα;

Κορνηλιος: Η βαρβαροτητα τωρα πλεον ειναι κοντα μας, πλαι μας, αναμεσα μας.

Σε τι αναφερεστε;

Κορνηλιος: Αναφερομαι στις αιματηρες μορφες βαρβαροτητας που αναζωπυρωνονται τρομακτικα στη Βοσνια, στο Αφγανισταν, στο Τατζικισταν, στη μιση Αφρικη καθως και σε αλλες περιοχες. Αναφερομαι ομως και στις ειρηνικες μορφες της βαρβαροτητας, οπως την αποβλακωση, την αποχαυνωση, την αλλοτριωση, το τελος της δημιουργικοτητας, την καταστροφη του πολιτισμου. Σε σχεση με την εκπληκτικα δημιουργικη περιοδο της Δυσης (που κορυφωθηκε αναμεσα στο 1750 και στο 1950), αυτα που γινονται σημερα ειναι φαιδρα και δευτερευοντα, ειναι απομιμησεις και συγκρητισμοι. Ταυτοχρονως, επεκτεινεται ολοενα η καταστροφη του περιβαλλοντος και κανει δυνατο εναν οικολογικο κατακλυσμο με ανυπολογιστες – εκτος ολων των αλλων – και τις πολιτικες συνεπειες. Ειναι και αυτη μια απο τις προοπτικες που ανοιγονται μπροστα μας. Κανεις δεν μπορει να ξερει… Εξαρταται απο την αντιδραση του κοσμου…

Ειπατε οτι μια οικολογικη καταστροφη μεγαλου μεγεθους θα μπορουσε να εχει ανυπολογιστες συνεπειες.

Κορνηλιος: Βεβαιως. Με την πολιτικη απαθεια και το ιδεολογικο κενο που υπαρχει σημερα, ενας οικολογικος κατακλυσμος θα οδηγουσε μαλλον σε καποιο φασιστικο ή ολοκληρωτικο καθεστως παρα σε μια δημοκρατικη αφυπνιση.

Συμμεριζεστε την αποψη, συμφωνα με την οποια «οι δημοκρατικοι θεσμοι και τα ηθη εχουν εδραιωθει σε εκεινες τις ευρωπαϊκες χωρες οπου επικρατησε ο Καθολικισμος και ο Προτεσταντισμος, ενω, αντιθετα, συναντουν μεγαλες δυσκολιες στο τμημα της Ευρωπης οπου εχει επικρατησει η Ορθοδοξια»; Ποια ειναι η σχεση Καθολικισμου-Προτεσταντισμου και Ορθοδοξιας με τον εκδημοκρατισμο των κοινωνιων;

Κορνηλιος: Ο σχετικος εκδημοκρατισμος των δυτικων χωρων δεν εχει σχεση με τον Καθολικισμο και τον Προτεσταντισμο. Ομως ειναι αναμφισβητητο οτι στον χαρτη της Ευρωπης το συνορο αναμεσα στις χωρες οπου υπαρχει μια δημοκρατικη κατασταση και στις χωρες οπου δεν υπαρχει (ειτε εγκαθιδρυεται πολυ αργοτερα και με τεραστιες δυσκολιες), συμπιπτει με το συνορο μη-Ορθοδοξιας και Ορθοδοξιας. Η Ρωσια, η Ουκρανια, τα Βαλκανια συμπεριλαμβανομενης και της Ελλαδας (αν και με ιδιομορφιες) ποτε δεν ξεκολλησαν, στην ουσια, απο την μεσαιωνικη πολιτικη κατασταση. Απεναντιας, στις χωρες που βρισκονται δυτικα απο αυτο το συνορο (εξαιρουμενων των χωρων της Ιβηρικης χερσονησου), εκδηλωθηκαν απο καιρο κινηματα χειραφετησης, κινηματα χωρισμου Εκκλησιας-Κρατους, τα οποια, τελικα, επικρατησαν.

Ορισμενοι υποστηριζουν οτι ο Χριστιανισμος ηταν προϋποθεση της δημοκρατιας. Πως κρινετε την αποψη αυτη;

Κορνηλιος: Τη βρισκω εντελως εσφαλμενη. Ο Χριστιανισμος δεν ηταν προϋποθεση της δημοκρατιας με κανεναν τροπο.
Πρωτον, διοτι η δημοκρατια, εστω και περιορισμενη, δημιουργηθηκε στην Αρχαια Ελλαδα.
Δευτερον, διοτι σε ολον τον χριστιανικο κοσμο – και στον δυτικο και στον ανατολικο – ο Χριστιανισμος επικρατησε και επεβαλλε δεκαπεντε περιπου αιωνες χωρις δημοκρατια.
Τριτον, διοτι εχουμε το συντριπτικα αντιθετο παραδειγμα του Βυζαντιου και της συνεχειας του, δηλαδη τους τσαρους πασων των Ρωσιων. Ο βυζαντινος αυτοκρατορας Θεοκρατης βρισκει τη συνεχεια του στον τσαρο πασων των Ρωσιων, ο οποιος βρισκει τη δικη του συνεχεια στον Σταλιν. Αυτη ειναι η πολιτικη εκφραση της Ορθοδοξιας.

Ακουω καλα, κυριε Καστοριαδη;

Κορνηλιος: Ακουτε πολυ καλα. Ο Λενιν και ο Σταλιν εκπροσωπουν ενα δογμα που ειναι ταυτοχρονα κρατικο και «θρησκευτικο», οπως στο Βυζαντιο.

Στο τελος του 20ου αιωνα παρατηρειται εξαρση θρησκευτικου φανατισμου. Νομιζετε οτι οι θρησκειες μπορουν να διαδραματισουν εκ νεου σημαντικο ρολο;

Κορνηλιος: Ποτε δεν πιστεψα, ουτε και πιστευω, οτι ειναι δυνατη η αναζωπυρωση της θρησκειας στον δυτικο κοσμο. Μιλω για τον πραγματικα δυτικο κοσμο, δηλαδη, για τον χωρο που εχει απο περασει την Αναγεννηση, τον Διαφωτισμο, απο δημοκρατικες επαναστασεις. Ενας τετοιος κινδυνος ομως ειναι ορατος σε πολλες φτωχες χωρες, ιδιως στις ισλαμικες και στην Ινδια. Εκει, οι ανθρωποι μπροστα στην γενικη κριση, στην ανικανοτητα της σημερινης Δυσης να προσφερει αλλες αξιες και στην αποδιοργανωση της παραδοσιακης κοινωνικης ζωης, επιστρεφουν στη θρησκεια. Η αναζωπυρωση του θρησκευτικου φανατισμου, η οποια τεινει να εγκαθιδρυσει θεοκρατικα καθεστωτα ολοκληρωτικου χαρακτηρα (οπως αυτο στο Ιραν) ή δημιουργει καταστασεις εμφυλιου πολεμου (οπως στην Αλγερια, στο Σουδαν και οχι μονο), εμπεριεχει εκρηκτικες δυνατοτητες απο διεθνη αποψη.

Αναφερθηκατε κυριως στον ισλαμικο φανατισμο. Χριστιανικος φανατισμος, τηρουμενων των αναλογιων, δεν υπαρχει;

Κορνηλιος: Δεν υπαρχει τιποτα αναλογο, αλλα αξιζει τον κοπο να επισημανθουν δυο περιπτωσεις.

Η μια περιπτωση ειναι η Σερβια του Μιλοσεβιτς. Εκει, η Ορθοδοξια χρησιμοποιειται ως οπλο διαχωρισμου και εξαψης μισους εναντιον των «απαισιων παπιστων» της Κροατιας και των εξ ισου «απαισιων μουσουλμανων» της Βοσνιας. Ειναι αστειο ομως να μιλαμε στην προκειμενη περιπτωση για πραγματικα θρησκευτικα αισθηματα. Εχουμε να κανουμε με μιαν εντελως δημαγωγικη χρησιμοποιηση της θρησκειας, για λογους εθνικιστικους και πολιτικους.

Η αλλη περιπτωση αφορα την Ελλαδα. Εδω, επισης, δεν υπαρχει καμια πραγματικη αναζωπυρωση της θρησκευτικης πιστης. Υπαρχει ομως η δημαγωγικη χρησιμοποιηση της Ορθοδοξιας απο τους πολιτικους αρχηγους, οι οποιοι, ταυτοχρονα, υποχωρουν μπροστα στους εκβιασμους της Εκκλησιας, επαναφεροντας ή διατηρωντας μεσαιωνικες και αντιδημοκρατικες διαταξεις, οπως ειναι η εξισωση του θρησκευτικου με τον πολιτικο γαμο και η αναγραφη του θρησκευματος στις ταυτοτητες.

Συχνα λεγεται οτι η Ελλαδα ειναι «προβληματικη», στην Ελλαδα «ολα γινονται στον αερα», «χωρις προγραμματισμο», «χωρις υπευθυνοτητα». Με τετοιες διαπιστωσεις συμφωνουν πολλοι. Αλλα περιοριζονται συνηθως μονο στις διαπιστωσεις… Γνωριζω οτι η ελληνικη κατασταση σας απασχολει εντονα. Ποια ειναι η ερμηνεια σας για οσα συμβαινουν; Γιατι συμβαινουν ετσι τα πραγματα στην Ελλαδα; Ποιες ειναι οι βαθυτερες αιτιες;

Κορνηλιος:
Πρωτον, δεν ξερω.
Δευτερον, στο μετρο που μπορω να ξερω κατι, ειναι οτι η πολιτικη ζωη του ελληνικου λαου τελειωνει περιπου το 404 π.χ.

Νομιζω οτι θα ενοχλησει πολυ αυτη η διαπιστωση σας…

Κορνηλιος: Τι να κανουμε… Μιλω για την πραγματικη πολιτικη ζωη του λαου ως αυτονομου παραγοντα. Δεν μιλω για μαχες, για αυτοκρατορες, για Μεγαλεξανδρους και Βασιλειους Βουλγαροκτονους. Μετα τον 5ο π.χ. αιωνα και την αυτοκυβερνηση του λαου στις δημοκρατικες πολεις – και παντως, μετα τον περιεργο 4ο π.χ. αιωνα – η ελληνικη ελευθερια πεθαινει. Οι ελληνικες πολεις γινονται υποχειριες των βασιλεων της Μακεδονιας. Βεβαιως, ο Αλεξανδρος και οι διαδοχοι του παιζουν εναν κοσμοϊστορικο ρολο. Κατακτουν την Ασια και την Αιγυπτο. Διαδιδουν την ελληνικη γλωσσα και παιδεια. Αλλα πολιτικη ζωη, πλεον, δεν υπαρχει. Τα βασιλεια των διαδοχων του Αλεξανδρου, ως πολιτικη συγκροτηση, ειναι ουσιαστικα μοναρχιες. Εξ αλλου, καθως ξερουμε, ο ιδιος ο Αλεξανδρος αντιμετωπισε στασιασμο των Ελληνων που ειχε παρει μαζι του, διοτι ηθελε να τους υποχρεωσει να γονυπετουν μπροστα του, οπως οι Περσες μπροστα στον Μεγαλο Βασιλεα – πραγμα ανθελληνικοτατο. Σε ολη τη διαρκεια της ελληνιστικης εποχης οι ελληνικες πολεις, με λιγες περιθωριακες και παροδικες εξαιρεσεις, αποτελουν παιχνιδια στα χερια των ελληνιστικων δυναστειων. Ακολουθει η ρωμαϊκη κατακτηση, κατω απο την οποια οι ελληνικες πολεις δεν εχουν παρα μονον κοινοτικη ζωη. Κατοπιν, ερχεται η βυζαντινη αυτοκρατορια. Το Βυζαντιο ειναι μια ανατολικη, θεοκρατικη μοναρχια. Στο Βυζαντιο η πολιτικη ζωη περιοριζεται στις ιντριγκες της Κωνσταντινουπολης, του αυτοκρατορα, των «δυνατων» και των ευνουχων της αυλης. Και βεβαιως, τα σχολικα μας βιβλια δεν αναφερουν οτι στην βυζαντινη αυλη υπηρχαν ευνουχοι, οπως σ’ εκεινη του Πεκινου…

Ολα αυτα αφορουν ενα πολυ μακρινο ιστορικο παρελθον. Η Ελλαδα ως συγχρονο νεοελληνικο κρατος, εχει, ηδη, ιστορια εκατον εβδομηντα ετων. Θα θελατε να επικεντρωσετε σ’ αυτην την περιοδο;

Κορνηλιος: Μα, αυτη η περιοδος ειναι ακατανοητη χωρις τους εικοσι εναν αιωνες ανελευθεριας που προηγηθηκαν. Λοιπον, μετα το Βυζαντιο ερχεται η τουρκοκρατια. Μην ανησυχειτε, δεν θα μπω σε λεπτομερειες. Θα αναφερω μονο οτι επι τουρκοκρατιας οση εξουσια δεν ασκειται απ’ ευθειας απο τους Τουρκους, ασκειται απο τους κοτζαμπασηδες (τους εντολοδοχους των Τουρκων), οι οποιοι κρατουν τους χωριατες υποχειριους. Συνεπως, ουτε σ’ αυτην την περιοδο μπορουμε να μιλησουμε για πολιτικη ζωη. Οταν αρχιζει η Επανασταση του 1821, διαπιστωνουμε απο τη μια μερια τον ηρωϊσμο του λαου και απο την αλλη, σχεδον αμεσως, την τεραστια αδυναμια να συγκροτηθει μια πολιτικη κοινωνια. Την επομενη της πτωσης της Τριπολιτσας αρχιζουν οι εμφυλιοι πολεμοι.

Που οφειλεται αυτη η «τεραστια αδυναμια να συγκροτηθει μια πολιτικη κοινωνια»; Ποιοι ειναι οι λογοι;

Κορνηλιος: Κανεις δεν μπορει να δωσει μια απαντηση στην ερωτηση, για ποιον λογο, καποιος δεν δημιουργησε κατι. Η συγκροτηση ενος λαου σε πολιτικη κοινωνια δεν ειναι δεδομενη, δεν ειναι κατι που χαριζεται, αλλα κατι που δημιουργειται. Μπορουμε απλως να διαπιστωσουμε οτι, οταν απουσιαζει μια τετοια δημιουργια, τα χαρακτηριστικα της προηγουμενης καταστασης διατηρουνται, ή αλλαζουν μονο μορφη.

Και ποια ειναι τα χαρακτηριστικα αυτα στην ελληνικη περιπτωση;

Κορνηλιος: Ορισμενα τα εντοπιζουμε, ηδη, στους εμφυλιους πολεμους της Επαναστασης του 1821, βλεπουμε, για παραδειγμα, οτι η νομιμοφροσυνη και η αλληλεγγυη εχουν τοπικο ή τοπικιστικο χαρακτηρα, ισχυροτερα συχνα απο τον εθνικο. Βλεπουμε, επισης, οτι οι πολιτικες καταταξεις και διαιρεσεις ειναι συχνα σχετικες με τα προσωπα των «αρχηγων» και οχι με ιδεες, με προγραμματα, ουτε καν με ταξικα χαρακτηριστικα. Ενα ακομη χαρακτηριστικο ειναι η σταση απεναντι στην εξουσια. Στην Ελλαδα, μεχρι και σημερα, το κρατος εξακολουθει να παιζει τον ρολο του ντοβλετιου, δηλαδη μιας αρχης ξενης και μακρινης, απεναντι στην οποια ειμαστε ραγιαδες και οχι πολιτες. Δεν υπαρχει κρατος νομου και δικαιου, ουτε απροσωπη διοικηση που εχει μπροστα της κυριαρχους πολιτες. Το αποτελεσμα ειναι η φαυλοκρατια ως μονιμο χαρακτηριστικο. Η φαυλοκρατια συνεχιζει την αιωνοβια παραδοση της αυθαιρεσιας των κυριαρχων και των «δυνατων»: ελληνιστικοι ηγεμονες, Ρωμαιοι ανθυπατοι, Βυζαντινοι αυτοκρατορες, Τουρκοι πασαδες, κοτζαμπασηδες, Μαυρομιχαληδες, Κωλεττης, Δηλιγιαννης…

Εξαιρεσεις δεν βλεπετε να υπαρχουν; Εξαιρεσεις εντοπισμενες κυριως στον 19ο και 20ο αιωνα;

Κορνηλιος: Ε, υπαρχουν δυο-τρεις εξαιρεσεις: ο Τρικουπης, ο Κουμουνδουρος, το βενιζελικο κινημα στην πρωτη περιοδο του. Αλλα τα οποια αποτελεσματα τους καταστραφηκαν απο την δικτατορια του Μεταξα , την Κατοχη, τον Εμφυλιο, τον ρολο του παλατιου, τη δικτατορια της 21ης Απριλιου, την αναβιωση του μετεμφυλιακου δεξιου κρατους, την πασοκοκρατια. Στο μεταξυ, μεσολαβησε ο σταλινισμος που κατορθωσε να διαστρεβλωσει και να καταστρεψει αυτο που πηγαινε να δημιουργηθει ως εργατικο και λαϊκο κινημα στην Ελλαδα. Τα αποτελεσματα τα πληρωνουμε ακομη.

Μου ζητατε να σας εξηγησω… Μπορειτε να μου εξηγησετε εσεις γιατι οι Ελληνες, που σκοτωνονταν εννεα χρονια, για να απελευθερωθουν απο τους Τουρκους, θελησαν αμεσως μετα εναν βασιλια; Και γιατι, αφου εδιωξαν τον Οθωνα, εφεραν τον Γεωργιο; Και γιατι μετα ζητουσαν «ελια, ελια και Κωτσο βασιλια»;

Μα, οι δικες σας απαντησεις ενδιαφερουν, ιδιως οταν αφορουν ερωτηματα που εσεις θετετε. Θα θελατε, λοιπον, να διατυπωσετε τις αποψεις σας;

Κορνηλιος: Συμφωνα με την παραδοσιακη «αριστερη» αποψη, ολα αυτα τα επεβαλλαν η Δεξια, οι κυριαρχες ταξεις και η μαυρη αντιδραση. Μπορουμε ομως να πουμε οτι αυτα τα επεβαλλαν στον ελληνικο λαο ερημην του ελληνικου λαου; Μπορουμε να πουμε οτι ο ελληνικος λαος δεν καταλαβαινε τι εκανε; Δεν ηξερε τι ηθελε, τι ψηφιζε, τι ανεχοταν; Σε μια τετοια περιπτωση αυτος ο λαος θα ηταν ενα νηπιο… Εαν ομως ειναι νηπιο, τοτε ας μη μιλαμε για δημοκρατια. Εαν ο ελληνικος λαος δεν ειναι υπευθυνος για την ιστορια του, τοτε, ας του ορισουμε εναν κηδεμονα… Εγω λεω οτι ο ελληνικος λαος – οπως και καθε λαος – ειναι υπευθυνος για την ιστορια του, συνεπως, ειναι υπευθυνος και για την κατασταση, στην οποια βρισκεται σημερα.

Πως την εννοειτε αυτη την ευθυνη;

Κορνηλιος: Δεν δικαζουμε κανεναν. Μιλαμε για ιστορικη και πολιτικη ευθυνη. Ο ελληνικος λαος δεν μπορεσε εως τωρα να δημιουργησει μια στοιχειωδη πολιτικη κοινωνια. Μια πολιτικη κοινωνια, στην οποια, ως ενα μινιμουμ, να θεσμισθουν και να κατοχυρωθουν στην πραξη τα δημοκρατικα δικαιωματα τοσο των ατομων οσο και των συλλογικοτητων.

Θελετε να πειτε οτι αντιθετως, σε αλλες χωρες, στη Δυτικη Ευρωπη…

Κορνηλιος: Εκει, αυτο εγινε! Ο μακαριτης ο Γιωργος Καρταλης ελεγε κανοντας μου καζουρα στο Παρισι το 1956: «Κορνηλιε, ξεχνας οτι στην Ελλαδα δεν εγινε Γαλλικη Επανασταση». Πραγματι, στην Ελλαδα δεν εχει υπαρξει εποχη που ο λαος να εχει επιβαλλει, εστω και στοιχειωδως, τα δικαιωματα του. Και η ευθυνη, για την οποια μιλησα, εκφραζεται με την ανευθυνοτητα της παροιμιωδους φρασης: «εγω θα διορθωσω το ρωμεϊκο;». Ναι, κυριε, εσυ θα διορθωσεις το ρωμεϊκο, στον χωρο και στον τομεα οπου βρισκεσαι.

Αισθανεστε οτι ειχατε, ή εχετε, ανοικτους λογαριασμους με την Ελλαδα;

Κορνηλιος: Οι λογαριασμοι που εχει κανεις με τον τοπο που γεννηθηκε, που μεγαλωσε, που μιλαει τη γλωσσα του, δεν κλεινουν ποτε. Ξερω οτι χρωσταω στην Ελλαδα ενα μεγαλο μερος απο αυτο που ειμαι. Και ποναω απεριοριστα για τον τοπο και τον λαο. Ειμαι ιδιαιτερα ευαισθητος απεναντι τους. Οταν ενας Δανος ή ενας Ολλανδος λεει μια ανοησια ή κανει μια χυδαιοτητα, γελαω ή σηκωνω τους ωμους μου. Οταν ομως αυτο το κανει ενας Ελληνας, τοτε γινομαι εξω φρενων. Ειναι ενα διασκεδαστικο καταλοιπο εθνικισμου…

Πως εισπραττετε την εικονα της χωρας, οταν ερχεστε στην Ελλαδα;

Κορνηλιος: Καταστροφικα. Οταν φθανω στην Αθηνα, αισθανομαι σαν να πηραν την μανα μου και να την εβγαλαν στο πεζοδρομιο.

Ποια γνωμη εχετε σχηματισει για τον τροπο, με τον οποιο αντιμετωπιζει η ελληνικη πλευρα το… πως να το ονομασω, το νεο μακεδονικο προβλημα;

Κορνηλιος: Οι Ελληνες δημαγωγοι χειριστηκαν αυτο το θεμα με ελεεινο τροπο, που μπορει να εχει πολυ ασχημες επιπτωσεις στο μελλον της χωρας.

Οι Ελληνες δημαγωγοι;

Κορνηλιος: Ναι, αυτοι οι θεωρουμενοι ως πολιτικοι αρχηγοι, και πρωτοι-πρωτοι οι κ.κ. Παπανδρεου και Σαμαρας με τη σωβινιστικη εδω και χρονια πλειοδοσια τους, στην οποια η τοτε κυβερνηση δεν τολμησε να αντισταθει.

Τι διακυβευεται εξ αιτιας μιας τετοιας πολιτικης;

Κορνηλιος: Ας παρουμε το προβλημα στη βαση του. Οπως ισως ξερετε, εγω ειμαι υπερ της καταργησης των συνορων και, επισης, εχθρος καθε εθνικισμου. Αλλα οσο υπαρχουν συνορα, οποιαδηποτε βιαιη μεταβολη αναζοπυρωνει τους εκατερωθεν εθνικισμους και μας πηγαινει μερικους αιωνες πισω. Οπως ποια ελληνικα συνορα κινδυνευουν και απο ποιον; Ασφαλως, οχι τα βορεια και ασφαλως, οχι απο την κυβερνηση της Γιουγκοσλαβικης Μακεδονιας. Επιπλεον, αυτα τα συνορα ειναι εγγυημενα απο το ΝΑΤΟ.

Ποια πολιτικη πιστευετε οτι θα επρεπε να ακολουθησει η Ελλαδα εναντι της πρωην Γιουγκοσλαβικης Δημοκρατιας της Μακεδονιας;

Κορνηλιος: Η ελληνικη πλευρα θα επρεπε, απο την αρχη, να πει οτι θα αναγνωρισει το νεο κρατος, εφοσον:
πρωτον, προστεθει ενας επιθετικος προσδιορισμος στο ονομα του·
δευτερον, αναγνωριστει ρητα και με διεθνη εγγυηση το απαραβιαστο των σημερινων συνορων·
τριτον, αφαιρεθει το συμβολο της Βεργινας απο τη σημαια του.

Νομιζετε οτι οι οροι αυτοι θα γινονταν αποδεκτοι;

Κορνηλιος: Το ελλογο αυτων των ορων, εαν οι ελληνικες κυβερνησεις ειχαν κανει στοιχειωδως τη δουλεια τους, δεν μπορουσε παρα να εχει αναγνωριστει και απο τις χωρες του ΝΑΤΟ και απο τη διεθνη κοινη γνωμη. Αντι γι’ αυτο, τι γινεται; Οργανωνονται συλλαλητηρια αυτοδιεγερσης. Διακηρυσσουμε την αλληλεγγυη και τη συμμαχια μας με τους εθνικοκομμουνιστες δημιους Μιλοσεβιτς και Καρατζιτς, τους οποιους απεχθανεται ολη η υφηλιος. Διακοπτουμε τις συζητησεις στην Νεα Υορκη με τους εκπροσωπους της Γιουγκοσλαβικης Μακεδονιας. Και τελος, κηρυσσουμε εμπορικο αποκλεισμο σε μια μικρη χωρα που βρισκεται σε απογνωση. Η εικονα που δινει με αυτον τον τροπο σημερα στον κοσμο η Ελλαδα ειναι το λιγοτερο θλιβερη.

Εχετε ασχοληθει οσο λιγοι με τα καθεστωτα των χωρων του πρωην ανατολικου μπλοκ. Οχι μονο με κειμενα και αναλυσεις. Οταν, για παραδειγμα, τον Δεκεμβριο του 1981 εγινε στην Πολωνια το πραξικοπημα απο τον στρατηγο Γιαρουζελσκι, αναλαβατε ευθυς αμεσως διαφορες πρωτοβουλιες και εκφρασατε μαζι με αλλους διανοουμενους τη συμπαρασταση σας στους Πολωνους. Αναρωτιεμαι γιατι η διαλυση της Γιουγκοσλαβιας και η απεριγραπτη φρικη στη Βοσνια δεν σας οδηγησαν σε παρομοιες ενεργειες.

Κορνηλιος: Οταν μου ζητησαν στη Γαλλια απο την κινηση Sarajevo να υπογραψω και να συμμετασχω, το εκανα. Αλλα ασφαλως ειναι αληθεια οτι δεν προσπαθησα να, σωνει και καλα, να εκφραστω στο γιουγκοσλαβικο προβλημα. Και αυτο για δυο λογους. Ο πρωτος λογος ειναι οτι στην Πολωνια επρεπε κανεις να υποστηριξει ενα τεραστιο λαϊκο, δημοκρατικο κινημα – την Αλληλεγγυη – εναντιον μιας κομμουνιστικης στρατιωτικης δικτατοριας· ομως τιποτα αναλογο δεν υπηρχε, ουτε υπαρχει στη Γιουγκοσλαβια. Ο δευτερος λογος ειναι οτι το γιουγκοσλαβικο ζητημα μου φανηκε απο την αρχη μια χαμενη υποθεση, οδηγημενη προς μια φρικτη και αναποφευκτη καταστροφη· οπερ και εγενετο.

Τι εννοειτε λεγοντας «χαμενη υποθεση»;

Κορνηλιος: Ποιες ηταν οι δυνατες λυσεις; Στο χαρτι, δηλαδη θεωρητικα, η σωστη λυση, καταλυθεντος του κομμουνισμου, θα ηταν να διατηρηθει η Γιουγκοσλαβια ως πραγματικη ομοσπονδια. Ομοσπονδια με ουσιαστικη ισοτιμια των εθνοτητων και των ατομων, με εγγυησεις για τα δικαιωματα των μειονοτητων, με δημοκρατικο καθεστως. Αλλα κατι τετοιο δεν ηταν δυνατο να γινει.

Γιατι μια τετοια εξελιξη ηταν αδυνατη;

Κορνηλιος: Λογω του συσσωρευμενου μισους μεταξυ των εθνοτητων. Ιδιως λογω του μισους των μη Σερβων κατα των Σερβων και του σερβικου ηγεμονισμου. Απο το 1918 ως το 1988, οι Σερβοι επαιζαν στη Γιουγκοσλαβια λιγο ως πολυ τον ρολο που επαιζαν οι Ρωσοι στη Σοβιετικη Ενωση. Ηταν συνεπως αναμενομενο οτι, μολις οι συνθηκες θα το επετρεπαν, οι διαφορες εθνοτητες της πρωην Γιουγκοσλαβιας θα ζητουσαν την ανεξαρτησια τους. Ηταν επισης αναμενομενο οτι θα προεκυπτε σε πολλες περιπτωσεις ζητημα μειονοτητων. Ηταν επιπλεον αναμενομενο οτι η τρομερη εμμονη του εθνικιστικου και θρησκευτικου φαντασιακου στα Βαλκανια, οι μνημες του παρελθοντος, οι μνημες ιδιως των θηριωδιων που διεπραξαν οι Ουστασι και οι Τσετνικ στο 1941-1944, θα εκαναν σχεδον αδυνατο να λυθει ειρηνικα το ζητημα των μειονοτητων.

Ετσι κι εγινε… παρ’ οτι ηταν δυσκολο να προβλεψει κανεις την «προληπτικη» βαρβαροτητα και θηριωδια της σερβικης μειονοτητας στην Κροατια. Η εκει σερβικη μειονοτητα οπλισμενη απο τον σερβικο στρατο ισοπεδωσε το Βουκοβαρ και κατεσφαξε τον κροατικο πληθυσμο, βομβαρδισε και προκαλεσε μεγαλες καταστροφες στην ιστορικη πολη του Ντουμπροβνικ (μια μικρη Βενετια) και αλλα πολλα. Και οταν η Βοσνια, μετα απο δημοψηφισμα, διακηρυξε την ανεξαρτησια της, η φανατικη εθνικιστικη μεριδα της εκει σερβικης μειονοτητας, ωθουμενη και βοηθουμενη απο τον Μιλοσεβιτς, επιδοθηκε σε βαρβαροτητες και θηριωδιες πολυ μεγαλυτερης εκτασης και, αν μπορω να το πω ετσι, πολυ ανωτερης ποιοτητας,: φονους και μαρτυρια αμαχων, ομαδικους βιασμους Μουσουλμανων γυναικων, στρατοπεδα συγκεντρωσεως, κλπ.

Γνωριζετε οτι τις αποψεις και τις εκτιμησεις που μολις εκφρασατε, για τον ρολο της σερβικης πλευρας, τις συμμεριζετε στην Ελλαδα μονο μια εξαιρετικα ισχνη μειοψηφια…

Κορνηλιος: Μα ολα αυτα ειναι διαπιστωμενα, επαληθευμενα, συνεχως, απο τον διεθνη Τυπο. Ειναι, επισης, επικυρωμενα απο επανειλημμενες επισημες εκθεσεις του Ταντεους Μαζοβιετσκι – πρωην πρωθυπουργου της Πολωνιας και ειδικου απεσταλμενου του ΟΗΕ στη Βοσνια – που η αναγνωριση τους προκαλει φρικη, απεχθεια και απογνωση για την τερατωδια του ανθρωπινου γενους.

Βεβαιως, απο μια στιγμη και περα, εγιναν ασφαλως φοβερα εγκληματα, οπως σε καθε πολεμο, και απο τις αλλες πλευρες. Αλλα δεν υπαρχει καμια αμφιβολια οτι οι ορθοδοξοι Σερβοι «αδελφοι» μας τα αρχισαν, και οτι διεπραξαν το 98% απο αυτα. Αποδειξη αλλωστε οτι οι διαβοητες εθνικες εκκαθαρισεις στη Βοσνια εχουν καταληξει στην καταληψη του 72% της χωρας απο τους Σερβους και σε δυο εκατομμυρια Βοσνιους προσφυγες που εφυγαν ή διωχτηκαν απο τα χωρια και τις πολεις τους. Στην Ελλαδα, απ’ οσα εχω αντιληφθει, ολα αυτα αποκρυπτονται σχεδον τελειως απο μιαν αναιδη συνεχη ψευδολογια και προπαγανδα, που παρουσιαζει τους «αδελφους» Σερβους ως θυματα των ραδιουργιων του Βατικανου, των Γερμανων, κλπ. Στα ματια μου, οι Ελληνες πολιτικοι, οι δημοσιογραφοι, οι ανθρωποι των μεσων ενημερωσης καθως και οι αλλοι υπευθυνοι αυτης της παραπληροφορησης, ειναι ηθικοι συνεργοι στην αποκρυψη των σερβικων εγκληματων στην Κροατια και τη Βοσνια.

          

————————————————-

Βιβλιογραφία για τον Κορνήλιο Καστοριάδη στα ελληνικά

(Greek-Language Writings By and About Cornelius Castoriadis)

• EL1944Α «Κατευθύνσεις του περιοδικού Αρχείον Κοινωνιολογίας και Ηθικής»,
  • «Εισαγωγή στην θεωρία των κοινωνικών επιστημών»,
  • «Εισαγωγή στον Μax Weber», (Μετάφραση της Εισαγωγής απο το βιβλίο του Μax Weber Οικονομία και Κοινωνία), Αρχείον Κοινωνιολογίας και Ηθικής, Νο 2, Άνοιξη 1944 (Επαναδημοσίευση στην Εποπτεία, τ. 11-12, Μάιος-Ιούνιος 1977). Τώρα στο Πρώτες δοκιμές.
• EL1972Α Το επαναστατικό κίνημα στον σύγχρονο καπιταλισμό (Μτφ. Α. Στίνα), Πράξη.
  • Τώρα στο Σύγχρονος Καπιταλισμός και Επανάσταση.
• EL1973Α «Το περιεχόμενο του Σοσιαλισμού» (Μτφ. Μ. Αλεξίου), Πράξη
  • Τώρα στο Περιεχόμενο του Σοσιαλισμού.
• EL1974Α «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» (Μτφ. Μ. Αλεξίου – Α. Στίνας), Διεθνής Βιβλιοθήκη (μαζί με κείμενο του C. Lefort).
  • Τώρα στο Η γραφειοκρατική κοινωνία 1.
• EL1975Α «Οι παραγωγικές σχέσεις στη Ρωσία» (Μτφ. Α. Κωνστανταρόπουλου), Νέα Πορεία (μαζί με κείμενο του P. Sweezy).
  • Τώρα στο Η γραφειοκρατική κοινωνία 1.
• EL1976Α Προδημοσίευση από «Tο Eπαναστατικό πρόβλημα σήμερα», Αντί, τ. 56, 16 Οκτωβρίου.
• EL1976Β Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα, Βέργος.
• EL1977Α Η πείρα του εργατικού κινήματος 1 – Πως ν ‘ αγωνιστούμε (Μτφ. Σ. Χαλικιάς – Β. Ψιμούλη), Βέργος.
• EL1977Β Η γραφειοκρατική κοινωνία 1 (Οι παραγωγικές σχέσεις στη Ρωσία), (Μτφ. Ε. Παπαδοπούλου -Α. Χόπογλου), Βέργος.
• EL1977Γ «Οι υποκειμενικές ρίζες του επαναστατικού προτάγματος», Τομές, τ.8, Ιανουάριος.
  • Tώρα στο Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.
• EL1977Δ «Ουδέποτε νοεί άνευ φαντάσματος η ψυχή», Τομές, τ. 8, Ιανουάριος.
  • Τώρα στο Χώροι του ανθρώπου.
• EL1977Ε Συνέντευξη, (Μετάφραση από την εφημερίδα LeMonde.), To Βήμα 18 Δεκεμβρίου και 20 Δεκεμβρίου..
• EL1978Α Η πείρα του εργατικού κινήματος 2 (Προλεταριάτο και οργάνωση), (Μτφ. Ζ. Χριστοφίδου/Καστοριάδη – Β. Ψιμούλη), Αμφορέας.
• EL1978Β «Χρόνος και δημιουργία», Εποπτεία, τ. 18.
  • Τώρα στο Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.
• EL1978Γ «Αυλαία στη μεταφυσική των δικών», Εποπτεία, τ.27, Οκτώβριος
  • Τώρα στο Η γραφειοκρατική κοινωνία 2.
• EL1979Α Η γραφειοκρατική κοινωνία 2 (Η επανάσταση κατά της γραφειοκρατίας), (Μτφ. Γ. Παπακυριάκης), Αμφορέας
• EL1979Β «Ουγγρική επανάσταση 1956», (Μτφ. Μ. Λαμπρίδης), Ανδρομέδα.
  • Τώρα στο Περιεχόμενο του Σοσιαλισμού.
• EL1979Γ «Το κοινωνικό καθεστώς της Ρωσίας», Εποπτεία, τ.30, Ιανουάριος
  • Τώρα στο Χώροι του ανθρώπου.
• EL1980Α «Κοινωνική δημιουργία και πολιτική», Εποπτεία, τ. 43, Φεβρουάριος
  • Τώρα με τίτλο «Μία ερώτηση δίχως τέλος», στο Χώροι του ανθρώπου.
• EL1980Β «Κοινωνικός μετασχηματισμός και πολιτισμική δημιουργία», Εποπτεία, τ. 46, Ιούνιος
  • Τώρα στο Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού.
• EL1980Γ Συνέντευξη στο Φαιαδερων, τ. 3.
• EL1980Δ Συνέντευξη στον Π. Μακρη, Ελευθεροτυπία 16 Σεπτεμβρίου.
• EL1981Α Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας (Μτφ. Κ. Σπαντιδάκης – Γ. Σπαντιδάκη – Σ. Χαλικιάς), Ράππας
• EL1981Β Από την οικολογία στην αυτονομία (μαζί με τον Daniel Cohn Bendit) (Μτφ. Α. Σταύρου), Ράππας
• EL1981Γ «Οι κοινωνικές φαντασιακές σημασίες», Εποπτεία, τ. 57, Μάιος
  • Τώρα στο Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.
• EL1982Α «Η Εξουσία είναι τα τανκς», (Μετάφραση από τον Nouvel Οbservateur), Το Βήμα, 6 Ιανουαρίου.
• EL1982Β «Κομμουνισμός και Ναζισμός είναι το ίδιο πράγμα» (Μετφ. Απο την εφημερίδα Liberation), Εποπτεία, τ. 65, Φεβρουάριος.
• EL1982Γ «Θέσμιση της κοινωνίας και θρησκεία», Εποπτεία, τ. 70, Ιούλιος-Αύγουστος
  • Τώρα στο Χώροι του ανθρώπου.
• EL1982Δ Μπροστά στον πόλεμο (Μτφ. Ζ. Χριστοφίδου/Καστοριάδη), Imago.
• EL 1982E «Η καταστροφή των σημασιών και το ερείπωμα της γλώσσας», Εποπτεία, τ. 72, Οκτώβριος Από το Μπροστά στον πόλεμο.
• EL1983Α «Ερωτήματα στά μέλη του Γ.Κ.Κ.», Λαϊκές εξεγέρσεις στην Ανατολική Ευρώπη (Κείμενα από το Socialisme ou Barbarie, με άλλους συγγραφείς) (Μτφ. Μ. Λυκούδης), Ύψιλον
• EL1983Β «Οι στρατοκράτες στη εξουσία», (Μετάφραση από την RivistaA) Aρένα, τ. 1, Οκτώβριος.
• EL1984Α «Σκέψεις πάνω στην «ανάπτυξη» και την «ορθολογικότητα», στο Υπάρχει σοσιαλιστικό μοντέλο ανάπτυξης; (μαζί με κείμενα άλλων) (Μτφ. Μ. Λυκούδης), Ύψιλον
  • Τώρα στο Χώροι του Ανθρώπου.
• EL1985A «Ζύγιασα τους καιρούς και τους βρήκα λειψούς», Ιδεοδρόμιο, τ. 86, Φεβρουάριος (Επαναδημοσίευση στην Ενέδρα, τ. 3-4, 1987, Αλεξανδρούπολη και στο Bismuthium, τ.1, Φεβρουάριος 1998).
• EL1985Β «H εργατική δύναμη δεν είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης» (Συνέντευξη) , Γράμματα και τέχνες, τ. 40, Απρίλιος-Μάιος 1985.
• EL1985Γ Συζήτηση με τους Η. Ευθυμιόπουλο και Λ. Λουλουδή στην Νέα Οικολογία, τ.13, Νοέμβριος.
• EL1986Α Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα Ύψιλον.
• EL1986Β Η γαλλική κοινωνία (Μτφ. Μ.Λυκούδης), Ύψιλον.
• EL1986Γ Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού (Μτφ. Γ. Ιωαννίδης – Μ. Λαμπρίδης-Μ. Παπαντωνίου/Φραγκούλη), Ύψιλον.
• EL1987Α Σύγχρονος καπιταλισμός και επανάσταση (Μτφ. Κ.Κουρεμένος-Α.Στίνας), Ύψιλον.
• EL1987Β Καιρός (το Α μέρος από το Χώροι του ανθρώπου) (Μτφ. Κ. Κουρεμένος), Ύψιλον.
• EL1987Γ Συνέντευξη στην Τέτα Παπαδοπούλου, Αντί, τ.355, 11 Σεπτεμβρίου και τ. 356, 25 Σεπτεμβρίου.
• EL1988Α Πρώτες δοκιμές, Ύψιλον
• EL1988Β. «Εποχή πλάνης» (συνέντευξη), Το φάσμα, τ. 5, Απρίλιος 1988
• EL1988Γ«Τα κινήματα της δεκαετίας του ’60», Αντί, τ. 373, 20 Μαΐου.
  • Τώρα στο Η Άνοδος της Ασημαντότητας.
• EL1989Α Συνέντευξη, Ελευθεροτυπία 16 Φεβρουαρίου.
• EL1989Β«Για τον Στίνα», Αντί, τ.395,24 Φεβρουαρίου.
  • (Επαναδημοσίευση στα Άνθη του κακού, τ. 4, Φθινόπωρο και στο βιβλίο του Σ. Στίνα ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΟΠΛΑ, Β΄ έκδοση 1997, Διεθνής Βιβλιοθήκη).
  • Τώρα στο Ο Θρυμματισμένος κόσμος.
• EL1989Γ Συνέντευξη στην Ναυσικά Παπανικολάου, Τα Νέα, 10 Ιουλίου, 11 Ιουλίου, 12 Ιουλίου.
• EL1989Δ «Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα», στο Βήμα των κοινωνικών επιστημών, τ. 1, Νοέμβριος
  • Τώρα στο Οι ομιλίες στην Ελλάδα με τίτλο «Τι σημαίνει επανάσταση».
• EL1990Α «Υπάρχουν πολιτισμοί πιο ίσοι απο τους άλλους;», Κυριακατικη Ελευθεροτυπία 9 Ιανουαρίου
• ΕL 1990B Οι ομιλίες στην Ελλάδα, Ύψιλον.
• EL1990Γ «Άτομο, κοινωνία, ορθολογικότητα, ιστορία», Λεβιάθαν, τ. 7
  • Τώρα στο Ο θρυμματισμένος κόσμος.
• EL1990Δ «Η κατάρρευση του Μαρξισμού-Λενινισμού», Οριοθετήσεις, τ.1
  • Τώρα στο Η Άνοδος της Ασημαντότητας.
• EL1990Ε Συνέντευξη στο Εκτός Νόμου, Αύγουστος
• ΕL1990ΣT «Ανατολικά της ‘Εδέμ’» (συνέντευξη), Αντί, τ. 452, 23 Νοεμβρίου
• EL1991Α «Δεν πρόκειται για σύγκρουση του πλούσιου Βορρά με το φτωχό Νότο» (Συνέντευξη για τον πόλεμο του κόλπου στην Τ. Παπαδοπούλου), Αντί, τ. 459, 8 Φεβρουαρίου.
• EL1991Β «Ο πόλεμος του κόλπου χωρίς φτιασίδια» (Μετάφραση από την εφημερίδα Liberation), Kαθημερινή 10 Φεβρουαρίου.
  • Επαναδημοσίευση σε μπροσούρα της Πράσινης Εναλλακτικής Κίνησης
• EL1991Γ «Aισχύλεια ανθρωπογονία και Σοφόκλεια αυτοδημιουργία του ανθρώπου», Αφιέρωμα στον Κων. Δεσποτόπουλο, Παπαζήσης.
  • Τώρα στο Ανθρωπολογία Πολιτική Φιλοσοφία.
• EL1991Δ Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου (Μτφ. Ζ. Σαρίκας), Ύψιλον.
• EL1991Ε «Δεν χρειάζεται καμιά θεωρία», (Μετάφραση από την Unita), Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 13 Οκτωβρίου.
• EL1991ΣΤ «Η πολιτική σήμερα», Για ένα πράσινο πανεπιστήμιο, τ. 4.
  • Τώρα στο Ο θρυμματισμένος κόσμος.
• EL1991Ζ «Η ανανέωση της δημοκρατίας» (Μετάφραση από την εφημερίδα Le monde 10 Decembre), Το Βήμα 15 Δεκεμβρίου.
  • Επαναδημοσίευση Τα Νέα 10 Αυγούστου 1993.
• EL1992Α Ο θρυμματισμένος κόσμος, (Μτφ. Ζ. Σαρίκας – Κ. Σπαντιδάκης), Ύψιλον.
• EL 1992Β «Η κατάρρευση της Δύσης», Λεβιάθαν, τ. 12.
  • Τώρα στο Η Άνοδος της ασημαντότητας.
• EL1992Γ Συνέντευξη στον Τ. Χατζόπουλο, Εντευκτήριο, τ.18, τομ. 5, Μάρτιος (από την εκπομπή «Παρασκήνιο» της ΕΤ 1, 5 Μαρτίου 1991).
• EL1992Δ «Η κρίση του Μαρξισμού και της πολιτικής», Το Βήμα 2 Αυγούστου 1992
  • Επαναδημοσίευση Κοινωνία και φύση, τ. 2.
• EL1992Ε «Οι διανοούμενοι και η ιστορία», Το Βήμα 6 Δεκεμβρίου.
  • Τώρα στο Ο θρυμματισμένος κόσμος.
• EL1992ΣΤ «Ίλιγγος του ρατσισμού», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 6 Δεκεμβρίου.
  • Τώρα στο Ο θρυμματισμένος κόσμος.
• EL1992Ζ «Η ψυχανάλυση και το πρόταγμα της αυτονομίας», Ίχνη, Αφιέρωμα: 50 χρόνια από τον θάνατο του Φρόιντ, Εστία.
  • Τώρα στο Οι Ομιλίες στην Ελλάδα.
• EL1993Α Συνέντευξη στο περιοδικό Ενδοχώρα, τ. 30, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1993.
• EL1993Β Ανθρωπολογία πολιτική φιλοσοφία (Πέντε διαλέξεις στην Βόρειο Ελλάδα). Ύψιλον.
• EL 1993Γ Η ελληνική πόλις και η δημιουργία της δημοκρατίας. ΓΓΝΓ
  • Τώρα στο Χώροι του ανθρώπου.
• EL1993Δ «Η επιστροφή της ηθικής», Ελευθεροτυπία 8 Αυγούστου.
  • Τώρα στο Η Άνοδος της ασημαντότητας.
• EL1993Ε «Παγκόσμια ανισορροπία και οικολογία», Ελευθεροτυπία 14 Δεκεμβρίου.
  • (Επαναδημοσίευση στο Κοινωνία και Φύση, τ. 5, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος).
• EL1993ΣΤ «Δεσμώτες της τηλεθέασης», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία ,7 Οκτωβρίου.
  • Τώρα στο Ανθρωπολογία Πολιτική Φιλοσοφία.
• EL1993Ζ «Στην καλύτερη περίπτωση ο Γκορμπατσόφ είναι ένας μεγάλος Πέτρος», (συνέντευξη στην Τέτα Παπαδοπούλου), Μια άλλη Ευρώπη, Ύψιλον.
• EL1994Α «Πόσο Αθηναίοι είμαστε», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 23 Ιανουαρίου.
  • Τώρα στο Η Άνοδος της ασημαντότητας.
• EL1994Β «Μία κοινωνία που παραπαίει», Λεβιάθαν, τ. 14
• EL1994Γ Συνέντευξη στην Τέτα Παπαδοπούλου, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 20 Μαρτίου και 27 Μαρτίου.
• EL1994Δ «Οι μύθοι της παράδοσής μας», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 21 Αυγούστου (Αναδημοσίευση στο Τ. Παπαδοπούλου [επιμ], Του Κορνήλιου Καστοριάδη, Πόλις, 2000).
• EL1994Ε «Ψυχανάλυση και φιλοσοφία» (συνέντευξη), στο Α. Αλεξανδρίδη, Η ενεργός απουσία του S. Freud, Eξάντας.
• EL1995Α «Ισότητα και Ελευθερία», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 12 Νοεμβρίου.
  • Τώρα στο Χώροι του Ανθρώπου.
• EL1995B. Χώροι του Ανθρώπου, (Μτφ. Ζ. Σαρίκας), Ύψιλον.
• EL1995Γ «Η δημοκρατία ως διαδικασία και ως πολίτευμα», Δημοκρατία και Φύση, τ. 1, Μάρτιος 1996.
  • Επαναδημοσίευση στην Ελευθεροτυπία, 20 Ιουνίου και 21 Ιουνίου.
  • Τώρα στο Η Άνοδος της ασημαντότητας.
• EL1996Α. «Επιστήμη και φιλοσοφία», Quantum, τόμ. 3, τ. 1. Ιανουάριος-Φεβρουάριος (Συνέντευξη στον Γ. Ευαγγελόπουλο, που επανεκδόθηκε εμπλουτισμένη σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο,  στο 2004B) .
• EL1997Α «Φαντασία, φαντασιακό, δημιουργία, αυτονομία », Ελευθεροτυπία 14 Απριλίου.
• EL1997Β «Για την αυτονομία και την απελευθέρωση του εγώ», (Μετάφραση από την Unita), Ελευθεροτυπία 12 Σεπτεμβρίου.
• EL1997Γ«Παγκόσμια δημοκρατική αναγέννηση», Ελευθεροτυπία 30 Δεκεμβρίου.
• EL1998Α «Τι απέγινε το πάθος για την ελευθερία», (Μετάφραση από την Unita). Ελευθεροτυπία 4 Ιανουαρίου.
• EL1998B. «Μια πνευματική βιογραφία», Αυγή 4 Ιανουαρίου
• EL1998Γ. Μνημόσυνο για τον Κορνήλιο Καστοριάδη (sic), Μτφ. Ζ. Λορεντζάτος, Το Ροδακιό (Πρόκειται για ένα μέρος απο το κείμενο του Καστοριάδη «Σημειώσεις πάνω σε μερικά μέσα της ποιήσεως», που δημοσιεύθηκε ολόκληρο στην Νέα Εστία, τ. 1722, σε μετάφρ. Κ. Σπαντιδάκη).
  • Τώρα στο Figures du pensable.
• EL1998Δ. «Το ιδιωτικοποιημένο άτομο», (Μετάφραση από τον Monde Diplomatique.), Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 15 Φεβρουαρίου
• EL1998Ε «Οι λαοί θα βρουν την λύση», (Συνέντευξη) Διαβάζω, τ. 385 ,Μάιος.
  • Επαναδημοσίευση από το Κόσμος, Σίδνευ Αυστραλίας, 23 Αυγούστου 1991.
• EL1998ΣΤ Συνέντευξη στον D. Mermet (Μετάφραση από τα Γαλλικά), Ελευθεροτυπία 20 Ιουλίου.
• EL1998Ζ «Η παγκόσμια οικονομία», Ελευθεροτυπία, 13 Δεκεμβρίου 1998.
  • Τώρα στο Η «ορθολογικότητα» του καπιταλισμού.
• EL1998Η Η «ορθολογικότητα» του καπιταλισμού, (Mτφ.Κ. Σπαντιδάκη, Ζ. Χριστοφίδου-Καστοριάδη)
  • Τώρα στο Figures du Pensable
• EL1998Θ «Αυτονομία. ή ηθική», στο Εκ των υστέρων, τ. 2, Νοέμβριος.
  • Από το Fait et a faire.
• EL1999Α «Οι ρίζες του μίσους», (Mετάφραση από την εφημερίδα Le Monde), Το Βήμα, 24 Ιανουαρίου.
  • Από το Figures du Pensable.
• EL1999Β «Η πολιτική διάσταση της Ψυχανάλυσης», Ελευθεροτυπία 10 Δεκεμβρίου.
  • Από το Figures du Pensable.
• EL2000A «Κανείς δεν θα πάει ποτέ πιο μακριά από τον Αισχύλο», Ελευθεροτυπία, 25 Σεπτεμβρίου.
• EL2000B «Ανθρωπολογία, φιλοσοφία, πολιτική», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000.
  • Τώρα στο Η Άνοδος της ασημαντότητας.
• EL2000Γ. Η άνοδος της ασημαντότητας, (Mτφ. Κ. Κουρεμένος),Ύψιλον.
• EL2000Δ. «Ο άνθρωπος και οι ιδέες του» (συνέντευξη από την εκπομπή «Παρασκήνιο» ΕΤ 1, Δεκέμβριος 1984), στο Του Κορνήλιου Καστοριάδη (επιμ. Τ. Παπαδοπούλου), Πόλις.
• EL2000ΣΤ. «Οι τέσσερεις λέξεις», στο Του Κορνήλιου Καστοριάδη, (επιμ. Τ. Παπαδοπούλου), Πόλις.
• EL2001Α. «Πλάτων ένας μεγαλοφυής εχθρός της δημοκρατίας», Ελευθεροτυπία 15 Δεκεμβρίου (από το Ο Πολιτικός του Πλάτωνα).
• EL2001Β. «Για μια ζωή χωρίς τοτέμ», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 16 Δεκεμβρίου, (από το Διάλογοι).
• EL2001Γ. Ο Πολιτικός του Πλάτωνα (μετφ. Ζωή Καστοριάδη), Πόλις.
• EL2001Δ. Διάλογοι (μετφ. Εύη Γεροκώστα), Ύψιλον.
• EL2001Ε. «Το μίσος», στο Πανοπτικόν τ. 1, Κοζάνη (από το Figures du pensable).
• ΕL2004A. «Η γέννηση της πολιτικής σκέψης», To Βήμα 1 Φεβρουαρίου 2004, (μετφ. απο Le Monde 24-01-04. Από το Ce qui fait la Grece, Paris 2004).
• EL2004B. Φιλοσοφία και επιστήμη. Συζήτηση με τον Γ. Ευαγγελόπουλο (επανέκδοση εμπλουτισμένη του 1996Α), Ευρασία, Αθήνα.

Στη δεκαετία του ’80 υπήρξε και μία πολυγραφημένη έκδοση αποτελούμενη από 7 τομίδια, εκ των οποίων τα τέσσερα ήταν τα Σταυροδρόμια του Λαβυρίνθου και τα υπόλοιπα τρία περιείχαν διάφορα κείμενα του Καστοριάδη. Μετάφραση – Έκδοση: Β. Τομανάς, Θεσσαλονίκη.

---

Εργασίες Ελλήνων για τον Κορνήλιο Καστοριάδη
(Greek-Language Writings About Cornelius Castoriadis)

• EL1972α. Α. Στίνας, «Πρόλογος», στο Καστοριάδης, Το επαναστατικό πρόβλημα στο σύγχρονο καπιταλισμό, Πράξη, Αθήνα, 1972.
• EL1976β. Λ. Πετρίδη, «Ο πύραυλος Καστοριάδης», Πολιτικά θέματα, τ. 82, 7- 13 Φεβρουάριου 1976.
• EL1976γ. Κ. Δεσποτόπουλος, “L’ institution imaginaire de la societe” (βιβλιοκριτική στο Η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας), Nέα Εστία, τ. **
• EL1977γ. Ζ. Λορεντζάτος, «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας», Τομές, τ. 8, Ιανουάριος 1977, (ειδ. αφιέρωμα).
• EL1977δ. Α. Στίνας, «Ο Καστοριάδης γέννημα και θρέμμα της επανάστασης», Τομές, τ. 8, Ιανουάριος 1977, (ειδ. αφιέρ).
• EL1977ε. Γ. Κασιμάτης, «Κορνήλιος Καστοριάδης», Τομές, τ. 8, Ιανουάριος 1977, (ειδ. αφιέρ.).
• EL1977στ. Κ. Δεσποτόπουλος, «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας», Τομές, τ. 8, 1977, (ειδ. αφιέρ.).
• EL1977ζ. Χ. Γιανναράς, «Απάντηση σε μια έρευνα», Τομές, τ. 8,Ιανουάριος 1977, (ειδ. αφιέρ.).
• EL1977η. Κ. Σταματίου, «Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα», (Βιβλιοκριτική), Τα Νέα, 15 Ιανουαρίου 1977.
• EL1977θ. Γ. Βέλτσος, «Θεσμοί και κρατικοί ιδεολογικοί μηχανισμοί», Αυγή 30 Ιανουαρίου και 2 Φεβρουαρίου 1977.
• EL1977ι. Ν. Πουλαντζάς, Κατά του Κ. Καστοριαδη, Αυγή 01 Ιανουαρίου
• EL 1977κ. Ε. Καρτάλη, Απάντηση στον Ν. Πουλαντζά, Αυγή 12 Ιανουαρίου
• EL 1977λ. Χ. Λουκόπουλος, Απάντηση στον Ν. Πουλαντζά, Ελευθεροτυπία 25 Ιανουαρίου
• EL 1977μ. Ν. Πουλαντζάς, Κατά του Κ.Καστοριάδη 2, Αυγή 06 Φεβρουαρίου.
• EL 1979. Eποψ, «Κ. Καστοριάδης, Η γραφειοκρατική κοινωνία, τ. 2», Εποπτεία τ. 35, Ιούνιος
• EL1980α. Κ. Παπαγιώργης, «Κορνήλιος Καστοριάδης, ένας σοφιστής», Τομές, Σεπτ. – Οκτ. 1980. (Τώρα στο Κ. Παπαγιώργης, Οργή θεού, Νεφέλη 1981).
• EL1980β. Β. Παγκουρέλλης, «Ο σημερινός πολιτισμός αποσυντίθεται», Το Βήμα, 5 Νοεμβρίου 1980.
• EL1981α Aνωνύμου, «Μια συζήτηση και δυό διαλέξεις», Ο κόκκορας που λαλεί στο σκοτάδι, τ. 2, Ανοιξη 1981.
• EL1983α. Γ. Σ. Μεταξάς, «Τα προγονικά φαντάσματα του Κ. Καστοριάδη», Γράμματα και Τέχνες, τ. 14, Φεβρουάριος 1983.
• EL 1983β. Δ.Ι., «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας», Ρήξη, τ. 10, Μάρτιος (Απάντηση στην κριτικη αυτή καθώς και σε άλλο κείμενο του περιοδικού αυτού το οποίο διαστρέβλωνε τον Καστοριάδη, έστειλε στο περιοδικό ο Γ. Ταμτάκος, αλλά αυτή ποτέ δεν δημοσιεύθηκε. Βλ. Γ. Ταμτάκος, Αναμνήσεις μιας ζωής στο επαναστατικο κίνημα, βλ. 2003γ).
• EL1985α. Σ. Ράμφος , Μαρτυρία και γράμμα, Κέδρος, 1985.
• EL1985β. Γ. Σ. Μεταξάς, «Παλίμψηστο, μια προσέγγιση στη Φαντασιακη θέσμιση της κοινωνίας του Κ. Καστοριάδη», Γράμματα και τέχνες, τ. 40, Απρίλιος-Μάιος 1985.
• EL1985γ. Α. Ζήρας, «Κ. Καστοριάδης: φιλόσοφος ή σοφιστής;», Γράμματα και τέχνες, τ. 40, Απρίλιος-Μάιος
• EL1989α. Α. Δεληγιώργη, «Η Φαντασιακη θέσμιση της κοινωνίας του Κ. Καστοριάδη και η χειραφέτηση της μαρξιστικής διαλεκτικής», Λεβιάθαν, 4, 1989.
• EL1989β. Π. Μπασάκος, «Ηριζική καταδίκη του λόγου», Σχολιαστής, τ. 75, Απρίλιος 1989
• EL1989γ. Γ. Βέλτσος, «Προς τον Κορνήλιο Καστοριάδη», Πλέθρον, 1989.
• EL1991α. Α. Δεληγιώργη, «Απο την συνολιστικη-ταυτιστικη λογικη στην λογική των μαγμάτων», στο Ο διαμελισμός του λόγου και η νεωτερική σκέψη. Από τον Kant στον Καστοριάδη, (Κεφ.VI, σελ. 247-293), Βάνιας, Θεσ/νικη, 1991.
• EL1991β. Γ. Γεράσης, «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας και η νέα διασπορά», στο Η άρθρωση της εποχής, Ροές 1991.
• EL1991γ. Κ. Δεσποτόπουλος, «Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου» (βιβλιοκριτική), Νέα Εστία, τ.**, Οκτωβριος 1991.
• EL1992α. Θ. Τζούλης, «Η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας», Μελετήματα για την Ψυχανάλυση, Μπαρμπουνάκης 1992.
• EL1995α. Κ. Καβουλάκος , «Χάμπερμας και Καστοριάδης», Κοινωνία και Φύση, τ.6, 1995
• EL1995β. Θ. Τζούλης, «Κ. Καστοριάδης», Νέα Εστία, τ.1633, 15 Ιουλίου 1995
• EL1996α. Θ. Παπαδοπουλος, «Φιλοσοφία, πολιτική αυτονομία» [βιβλιοκριτική], Δημοκρατία και Φύση, τ. 1 ,Μάρτιος 1996.
• EL1996β. Γ. Καρύτσας, «Κ. Καστοριάδη Χώροι του ανθρώπου», Ελευθεριακή κίνηση, τ. 11, Απρίλιος 1996.
• EL1996γ. Δ. Μητρόπουλος, «Κ. Καστοριάδης»,Το Βήμα, 16 Ιουνίου 1996.
• EL1996δ. Δ. Αναπολιτάνος, «Απάντηση στον Κορνήλιο Καστοριάδη», Quantum, τομ.3, τ. 3, Μάιος-Ιούνιος.
• EL1996ε. Ανώνυμος, «Κ. Καστοριάδης: Ενας απογοητευμένος επαναστάτης», Αυγή 17 Μαϊου
• EL1997α. Γ. Ανδρεάδης, «Δεν ήνθησε ματαίως», Το Βήμα 28 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997β. Α. Καρκαγιάννης, «Κ. Καστοριάδης: ένα ελεύθερο ανήσυχο και κριτικό πνεύμα», Καθημερινή 28 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997γ. Θ. Γιαλκέτσης, «Ο μεγάλος αιρετικός», Ελευθεροτυπία 29 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997δ. Θ. Τσεκούρας, «Ποιους μπορεί να αφορά ο θάνατος του Κ. Καστοριάδη», Εξουσία 29 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997ε. Τ. Κατσιμάρδος, «Ένας σοφός έφυγε», Έθνος 29 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997στ. Π. Μπουκάλας, «Ο διανοητής της αυτονομίας», Καθημερινή 30 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997ζ. Κ. Τσουκαλάς, «Δρούσε ενάντια στο ρεύμα», Τα Νέα, 29 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1997η. Ν. Ξυδάκης, «Με τον δικό του βηματισμό», Καθημερινή, 30 Δεκεμβρίου 1997.
• EL1998α. Η. Κανέλλης, «Η ιστορία είναι ουσιαστικά ποίησις», Αντί, τ. 651, 2 Ιανουαρίου 1998.
• EL1998β. Δ. Καίσης, «Εικόνες από τον «Θρυμματισμένο κόσμο»», Αντί, τ. 651, 2 Ιανουαρίου 1998,
• EL1998γ. Φ. Τερζάκης, «Ο μοναχικός δρόμος του Κ. Καστοριάδη», Καθημερινή, 4 Ιανουαρίου 1998
• EL1998δ. Ρ. Αγγουρίδου, «Του άρεσε η κοινωνία που πολεμούσε», Ελευθεροτυπία, 4 Ιανουαρίου 1998.
• EL1998ε. Τ. Φωτόπουλος, «Ο Καστοριάδης και η δημοκρατική παράδοση», Ελευθεροτυπία, 3 Ιανουαρίου 1998.
• EL1998στ. Κ. Βέργος, «Κ. Καστοριάδης, ο φιλόσοφος της ποίησης», Αυγή, 8 Ιανουαρίου
• EL1998ζ. Μ. Παπαγιαννίδου «Ξαναβρίσκοντας τον κόσμο», Το Βήμα, 1 Φεβρουαρίου 1998.
• EL1998η. Γ. Ελαφρός, «Προφητικός κάποτε, σήμερα, αύριο», Μετρό, Φεβρουάριος 1998.
• EL1998θ. Γ. Καρύτσας, «Για τον Καστοριάδη και το περιοδικό «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»», Stephen Hastings-Kings/ Γ. Καρύτσας, Για τον Καστοριάδη και το περιοδικό «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» της περιόδου 1952-1956, Άρδην 1998.
• EL1998ι. Γ. Ν. Οικονόμου, «Ο Καστοριάδης και η Αυτονομία», Καθημερινή, 26 Μαΐου 1998.
• EL1998κ. Κ. Ι. Δεσποτόπουλος, «Ο Κορνήλιος Καστοριάδης και το αγώνισμα της φιλοσοφίας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 73, τ.2 (επαναδημοσίευση στη Νέα εστία, τ. 1700, Μάιος 1998. Τώρα στο βιβλίο του συγγραφέα Φιλοσοφίας εγκώμιον, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2000).
• EL1998λ. Β. Καραλής, «Κ. Καστοριάδης, ένας απολογισμός, μια ερμηνεία», Διαβάζω, τ. 385, Μάιος 1998
• EL1998μ. Σ. Ροζάνης , «Το ρομαντικό υποκείμενο: μία προϋπόθεση του φαντασιακού στο έργο του Καστοριάδη», Propaganda, τ. 2,1998
• EL1998ν. Γ. Καρύτσας, «Επανάσταση και ολοκληρωτισμός στη σκέψη του Καστοριάδη», Propaganda, τ. 2,1998.
• EL1998ξ. Α. Δεληγιώργη, «Είναι, ποιείν, λέγειν», (βιβλιοκριτική για το Fait et a Faire), Δευκαλίων τ.16/1, Ιούνιος 1998
• EL1998ο. Γ. Διζικιρίκης, «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας και η φαντασία στο Περί Ψυχής του Αριστοτέλη», Ουτοπία, τ. 30, Μάιος-Ιούνιος 1998.
• EL1998π. Θ. Μαριόλης, «Σχετικά με την κριτική του Κ. Καστοριάδη στον μαρξικό νόμο της πτωτικής τάσης του γενικού ποσοστού κέρδους», Ουτοπία, τ.30, Μάιος-Ιούνιος 1998.
• EL1998ρ. Κ. Κέη, «Ο Καστοριάδης και η ψυχανάλυση», Ουτοπία τ. 30, Μάιος-Ιούνιος,1998.
• EL1998σ. Μ. Μητροσύλη, «Μερικές σκέψεις για την ηθική στο έργο του Κ. Καστοριάδη», Εκ των Υστέρων, τ. 2, Νοέμβριος 1998.
• EL1998τ. Γ. Στεφανάτος, «Αναφορά στον Κ. Καστοριάδη: Ψυχή, κοινωνία, αυτονομία», Εκ των υστέρων, τ. 2, Νοέμβριος 1998
• EL1998υ. Γ. Στεφανάτος, «Από την ψυχική μονάδα στην αυτονομία», Ελευθεροτυπία 11 Δεκεμβρίου 1998.
• EL1998φ. Λ. Προγκίδης, «Ο διάλογος είναι η μόνη πηγή του λόγου», Ελευθεροτυπία,11 Δεκεμβρίου 1998.
• EL1998χ. Κ. Καβουλάκος, «Κ. Καστοριάδης (1922-1997)», Επιστήμη και Κοινωνία, τ. 1, 1998.
• EL1999α. Κ. Σπαντιδάκης, «Τέτλαθι δη κραδίη», Νέα Εστία, τ. 1708, Ιανουάριος 1999.
• EL1999β. Γ. Χαβουτσας, «Δεδυκε μεν α σελλάνα», Νέα Εστία, τ.1708, Ιανουάριος 1999.
• EL1999γ. Γ. Ν. Οικονόμου, «Η έννοια της πολιτικής στον Καστοριάδη», Ελευθεροτυπία, 7 Αυγούστου 1999.
  • Αναδημοσίευση στην εφημερίδα Εκτός, τ. Λευκωσία Κύπρος, 2000 και στον Δίαυλο, τ. 10, Μεσολόγγι, Αύγουστος 2000.
• EL1999δ. Θ. Μαριόλης, «Αυταπάτες Σχετικά με τα «τριάντα ένδοξα» χρόνια του καπιταλισμού: η ενδεικτική περίπτωση Καστοριάδη», Θ. Μαριόλη – Γ. Σταμάτη, ΟΝΕ και νεοφιλελεύθερη πολιτική, Ελληνικά γράμματα Αθήνα 1999.
• EL1999ε K. I. Δεσποτόπουλος, «Ο Καστοριάδης ως φιλόσοφος», στο Φιλοσοφίας εγκώμιον, Ελληνικά Γράμματα, 1999.
• EL 1999στ. Β. Δωροβίνης, «Ν. Πουλαντζάς και Κ. Καστοριάδης. Ένας διάλογος που δεν έγινε», Αντί, τ. 697, 15 Οκτωβρίου 1999.
• EL 1999ζ. Φ. Τερζάκης, «Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου», (βιβλιοκριτική), Ελευθεροτυπία, 10 Δεκεμβρίου 1999.
• EL 1999η. Β. Νικολαίδου-Κυριανίδου, “Sur Le Politique de Platon” (βιβλιοκριτική), Το Βήμα, 19 Δεκεμβρίου 1999.
• EL 2000α. Ε. Βανταράκης, «Ο δημιουργός χρόνος», Νέα Εστία, τ. 1722, Απρίλιος 2000 (ειδικό αφιέρωμα).
• EL 2000β. Α. Θεοδωρίδης, «Η οντολογική συνθήκη της αυτονομίας στην φιλοσοφία του Κ. Καστοριάδη», Νέα Εστία, τ. 1722, Απρίλιος 2000 (ειδ. αφιέρ.)
• EL 2000γ. Κ. Καβουλάκος, «Αλήθεια, ιστορία, κοινωνία στην σκέψη του Κ. Καστοριάδη», Νέα Εστία, τ. 1722, Απρίλιος 2000 (ειδ. αφιέρ.).
• EL 2000δ. Η. Λογοθέτης, «Ο Καστοριάδης και το ερώτημα της επιστημονικότητας της ψυχανάλυσης», Νέα Εστία, τ. 1722, Απρίλιος 2000 (ειδ. αφιέρ.).
• EL 2000ε. Κ. Σιμόπουλος, «Φαντασιακη αυτονομία ή φανταστικός αυτοεγκλωβισμός», Νέα Εστία, τ. 1722, Απρίλιος 2000 (ειδ. αφιέρ.).
• EL 2000στ. Γ. Ν. Οικονόμου, ”Castoriadis, Sur Le Politique de Platon” (βιβλιοκριτική), Η Καθημερινή, 8 Αυγούστου 2000.
• EL 2000ζ. Γ. Ν. Οικονόμου, «Ερμηνεύοντας τον Πλάτωνα», Αντί, τ. 723, 20 Οκτωβρίου 2000.
• EL2000η. Σ. Γουργουρής, «Φιλοσοφία και μετουσίωση», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδικό αφιέρωμα).
• EL2000θ. Φ. Θεοδωρίδης, «Πέραν του αναγωγιστικού σκέπτεσθαι- ποιείν», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιέρωμα).
• EL2000ι. Κ. Καβουλάκος, «Η κριτική του Καστοριάδη στην μαρξιστική φιλοσοφία της ιστορίας», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιέρ.)
• EL2000κ. Α. Καλύβας, «Κανονιστικότητα και κριτική στην θεωρία της αυτονομίας του Καστοριάδη», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιέρ).
• EL2000λ. Β. Λαμπρόπουλος, «Δικαιοσύνη και ευνομία», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιέρ.)
• EL2000μ. Γ. Μαθιουδάκης, «Η αρχαία και η νεώτερη δημοκρατία στο έργο του Κ. Καστοριάδη», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιέρ.)
• EL2000ν. Γ. Ν. Οικονόμου, «Δημοκρατία, φιλοσοφία και τραγωδία κατά τον Κ. Καστοριάδη», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιερ.)
• EL2000ξ. Τ. Φωτόπουλος, «Ο Καστοριάδης και η δημοκρατική παράδοση», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 (ειδ. αφιέρ.)
• EL2000ο. Κ. Σοφιανός, «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας και το πρόταγμα της αυτονομίας», Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000.
• EL2000π. Κ. Ψυχοπαίδης, «Το ανορθολογικό στοιχείο στη σκέψη του Κ. Καστοριάδη», Ο πολίτης , τ. 81, Οκτώβριος 2000
• ΕL2000ρ. Κ. Σιμόπουλος, «Ο πολίτης ως ένοπλος προφήτης», Ο πολίτης, τ.81, Οκτώβριος
• EL2001α. Π. Κρημνιώτη, «Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας», Αυγή, 6 Μαρτίου
• EL2001β. K. Ψυχοπαίδης, «Το ανορθολογικό στοιχείο στην ελληνική θεωρητική σκέψη», Αυγή, 22 Απριλίου 2001.
• EL2001γ. Γ. Καρύτσας, 4 κείμενα για τον Καστοριάδη, Άρδην 2001.
• EL2001δ Κ. Κατσιμάνης, «Από το πάθος για τα κοινά στο πρόταγμα της αυτονομίας», Ελληνική φιλοσοφική επιθεώρηση, τ. 53, Μάιος 2001.
• EL2001ε. Γ. Ν. Οικονόμου, ”Figures du pensable” [βιβλιοπαρουσίαση], Το Βήμα 19 Αυγούστου 2001 («Το άλλο βήμα»).
• EL2002α. Β. Κάλφας, «Ο Καστοριάδης σχολιαστής του Πλάτωνα» (βιβλιοκριτική), Ελευθεροτυπία,1 Μαρτίου 2002(«Βιβλιοθήκη»).
• EL2002β Φ. Τερζάκης, «Καταγωγικές αντινομίες της πολιτικής φιλοσοφίας» (βιβλιοκριτική), Ελευθεροτυπία, 1 Μαρτίου 2002 («Βιβλιοθήκη»).
• EL2002γ. Γ. Σταυρακάκης, «Τα όρια της δημοκρατίας: Η κοινωνική κατασκευή και το πολιτικό στον Καστοριάδη και τον Λακάν», στο Λίποβατς & Ρωμανος (επιμ.), Το υποκείμενο στην ύστερη νεωτερικότητα, Αθήνα Νήσος, 2002.
• EL2002δ. Μ. Αδαμοπούλου, «Ανέκδοτα σεμινάρια του Κ. Καστοριάδη» (βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου του Καστοριάδη Sujet et verite, Paris, 2002), Aυγή, 14 Ιουνίου
• ΕL2002ε. Λ. Προγκίδης, «Λόγος κατάστικτος απο τα σημάδια της ζωής» (Βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου του Καστοριάδη Sujet et verite, Paris 2002 ), Ta Νέα 14 Δεκεμβρίου 2002.
• ΕL2003α. Φ. Τερζάκης, «Κορνήλιος Καστοριάδης: Μνήμη και κρίση», στο Το πνεύμα στην εξορία , Έρασμος
• EL2003β. Γ. Ν. Οικονόμου, «Αυτονομία και δημοκρατία στον Κ. Καστοριάδη», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, τ. 58, Ιανουάριος 2003 (Aναδημοσίευση στην Ευτοπία, τ.10, 2004).
• ΕL2003γ. Γ. Ταμτάκος, «Ένα γράμμα προς το περιοδικό Ρήξη», στο Γ. Ταμτάκος, Αναμνήσεις μιας ζωής στο επαναστατικό κίνημα, Κύκλοι αντιεξουσίας, Θεσσαλονίκη 2003.
• EL2003δ. Γ. Ν. Οικονόμου, «Τον αγνοούσαν οι περισσότεροι μαθητές», Η Απόφαση, 23 Μαΐου (σχόλιο για το θέμα των Πανελλήνιων εξετάσεων της Γ’ Λυκείου που ήταν κείμενο του Καστοριάδη απο το Η άνοδος της ασημαντότητας , σελ. 129-131).
• EL2003ε. Γ. Ν. Οικονόμου, «Πλάτων και Καστοριάδης: η συγκάλυψη και η ανάδειξη της δημοκρατίας», Νέα Εστία, τ. 1760, Οκτώβριος 2003.
• EL2004α. Λ. Προγκίδης, «Ο τελευταίος μας δάσκαλος» (βιβλιοπαρουσίαση του Ce qui fait la Grece, Paris 2004), Τα Νέα 5 Ιουνίου 2004.
• EL2004β. Δ. Τσακίρη, «Η παιδεία ως διαδικασία αμοιβαίου ερείσματος του κοινωνικού φαντασιακού και της ριζικής φαντασίας ενός αυτόνομου υποκειμένου», Νέα Παιδεία, τ. 110.
• EL2004γ. Γ. Τσιαντής, «Παιδεία και δημοκρατία: Από τον Καστοριάδη στον Πλάτωνα και από τον Πλάτωνα σ’ εμάς», στο Ε. Μαραγγιανού (επιμ.), Φιλοσοφίας αγώνισμα-Μελέτες προς τιμήν του καθηγητού Κ. Βουδούρη, Ιωνία, Αθήνα .
• ΕL2004δ. Γ. Γραμματικάκης, «Ένας δικός μας homo universalis», στο Καστοριάδης, Φιλοσοφία και επιστήμη, Ευρασία, Αθήνα 2004.
• EL2004ε. Γ. Ευαγγελόπουλος, «Η ιστορία της συνέντευξης», στο Καστοριάδης , Φιλοσοφία και επιστήμη, Ευρασία, Αθήνα 2004.
• EL2004στ. Γ. Χαριτόπουλος, Κορνήλιος Καστοριάδης, κριτική επισκόπηση της σκέψης του, Υψιλον, Αθήνα
• EL2004ζ. Κ. Ράντης, Καστοριάδης και Μάρξ, Υψιλον, Αθήνα
• EL2004η. Γ. Καρύτσας, «Η κριτική του Παπαϊωάννου και του Καστοριάδη στην άποψη του Μαρξ για την κοινωνική τάξη και το προλεταριάτο», Ελευθεριακή κίνηση τ. 15, 2004.
• EL2005α. Σ. Γαλανής, «Τρόποι αναπαράστασης του κόσμου» (βιβλιοκριτική του Καστοριάδης Φιλοσοφία και επιστήμη ), Αυγή 13 Ιανουαρίου 2005.
• EL2005β. Σ. Γεωργίου, «Ο ρόλος της φιλοσοφίας σήμερα» (βιβλιοπαρουσίαση του Καστοριάδης, Φιλοσοφία και επιστήμη), Το Βήμα, 16 Ιανουαρίου («Βιβλία»).
• EL2005γ. Θ. Φωκάς, «Ο Καστοριάδης, η φιλοσοφία και η επιστήμη» (βιβλιοκριτική του Καστοριάδης, Φιλοσοφία και επιστήμη ), Η Καθημερινή, 22 Μαΐου.
• EL2005δ. Γ. Ν. Οικονόμου, «Η υπεράσπιση του Καστοριάδη» (για το βιβλίο του Φ. Τερζάκη Το πνεύμα στην εξορία), Αντί, τ. 845, 17 Ιουνίου.
• EL2005ε. Ν. Ηλιόπουλος, Νέοι δρόμοι για τη δημοκρατική πολιτική σκέψη. Κριτική παρουσίαση του πολιτικού στοχασμού του Κ. Καστοριάδη, Θεμέλιο
• EL2005στ. Γ. Ν. Οικονόμου, «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας», Αυγή 23 Οκτωβρίου (Αναδημοσίευση στον Δίαυλο , τ. 79, Δεκέμβριος 2005, Μεσολόγγι).
• EL2005ζ. Μ. Μελετόπουλος, «Ο αστείρευτος Καστοριάδης» (Για το βιβλίο Καστοριάδης, Φιλοσοφία και επιστήμη), Νέα Πολιτική, τ. 3, Δεκέμβριος 2005.
• EL2005η. Ε. Μπιτσάκης, «Επιστήμες και φιλοσοφία: η περίπτωση του Κ. Καστοριάδη», Ουτοπία, τ. 67, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005.
• ΕL2006α. Λ. Προγκίδης, «Λάβετε θέσεις στα κοινά» (βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου του Κ. Καστοριάδη, Une societe a la derive, Παρίσι, 2005), Τα Νέα 21-22 Ιανουαρίου 2006Η βιβλιογραφία αυτή είναι βελτιωμένη και συμπληρωμένη έκδοση αυτής που δημοσιεύθηκε στην Νέα Κοινωνιολογία, τ. 31, Φθινόπωρο 2000 με ειδικό αφιέρωμα στον Κ. Καστοριάδη και επιμέλεια του Γ. Ν. Οικονόμου.
  Η προσπάθεια αυτή καταγραφής του έργου του Κορνήλιου Καστοριάδη στα Ελληνικά είναι ανοικτή. Οποιοσδήποτε θέλει να συμπληρώσει ή να διορθώσει κάτι ας επικοινωνήσει με τον:Γιώργο Ν. ΟΙΚΟΝΟΜΟY
  e-mail: yorgosoikonomou@yahoo.com