-Mητριαρχικές επιβιώσεις στη λαογραφία του Πόντου 7/1/20 |

Mητριαρχικές επιβιώσεις στη λαογραφία του Πόντου

7/1/20 | 

Του Βλάση Αγτζίδη (*)

Ένα πολύ σημαντικό παραμύθι του Πόντου κυκλοφόρησε πρόσφατα (Δεκέμβριος 2019) από τις εκδόσεις Έρεισμα των Χανίων με τον τίτλο: «ΟΙ ΔΥΟ ΚΛΕΦΤΕΣ. Ένα παραμύθι του Πόντου» με την επιμέλεια του Χρήστου Μαχαιρίδη και την εξαιρετική εικονογράφηση της  Κατερίνας Παϊσίου. Τη σύγχρονη απόδοση του παραμυθιού έκανε ο Ιεροκλής Σαββίδης.

Το παραμύθι αυτό διασώθηκε μέσα στους αιώνες και έφτασε έως τις μέρες μας από τον Δημήτριο Κωστικίδη (1910-1991) του Ευσταθίου και της Χαρίκλειας, το γένος Σαββίδη,  από τη Γέμουρα, (την αρχαία Γημωρά), της Τραπεζούντας. Συνοπτικά ο μύθος που γύρω του πλέκεται το παραμύθι αναφέρεται σε  μια σύζυγο με δύο άνδρες-κλέπτες, που όταν ο ένας φεύγει από την οικογενειακή εστία για να «εργαστεί» τον αντικαθιστά ο άλλος και τελικά επικρατεί ο πιο τυχερός και έξυπνος σύζυγος-κλέφτης.

Αντίστοιχη ιστορία διασώζει ο Ηρόδοτος στην «Ευτέρπη» και ειδικά στο κεφάλαιο του Ραμψίνιτου, όπου αναφέρεται σε ένα μύθο της αρχαίας  Αιγύπτου. Όπως γράφει ο Ιεροκλής Σαββίδης, εγγονός του Δ. Κωστικίδη: «Ούτε λίγο ούτε πολύ, η ιστορία που διάβαζα (στον Ηρόδοτο) ήταν ένα μοτίβο από τους ‘’Δυο Κλέφτες’’, ένα αγαπημένο παραμύθι που μου έλεγε ο παππούς μου τη δεκαετία του ’60, όταν ήμουν μικρός. Το θέμα της ιστορίας είναι τόσο ασυνήθιστο, που είναι αδύνατο να πρόκειται για σύμπτωση.»

Ο Χρήστος Μαχαιρίδης, επιμελητής της έκδοσης, γράφει: «Όταν όμως το παραμύθι μεταδίδεται σε άλλη χώρα, αλλάζει και προσαρμόζεται στο νέο πολιτισμικό του περιβάλλον. Οι δύο κλέφτες, το δικό μας παραμύθι, φαίνεται πως εντάσσεται σε αυτόν τον κύκλο των παραμυθιών που … ταξίδεψε στην αρχαία Ελλάδα, για να επιβιώσει στα νεώτερα χρόνια, στα παραμύθια της «Βαθειάς Ελλάδας», όπως αποκαλούσαν τον Πόντο οι λόγιοι της εποχής.

Οι Ίωνες διανοητές

Οι Ίωνες διανοητές

του Δημήτρη Σαραντάκου

Στην Ιωνία, τον τόπο που ο πολυταξιδεμένος Ηρόδοτος θεωρούσε ως το ωραιότερο μέρος της οικουμένης, άνθισε για πρώτη φορά το ελληνικό πνεύμα. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Τα λιμάνια της Ιωνίας, η Μίλητος, η Πριήνη, η Έφεσος, η Σμύρνη, ήταν από αμνημονεύτων χρόνων το σταυροδρόμι χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, γιατί πολλές από τις πόλεις αυτές υπήρξαν μινωικές και μυκηναϊκές αποικίες πριν επανεποικιστούν από Ίωνες και Αιολείς.

Σπουδαιότερη πόλη της Ιωνίας κατά τον 6ον αιώνα ήταν η Μίλητος, στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου, όπου μπορούμε να πούμε πως γεννήθηκε η φιλοσοφία. Σημαντική επίσης και μακροβιότερη ήταν και η Έφεσος. Τον 6ον αιώνα στα λιμάνια της Μιλήτου μπορούσες να συναντήσεις πλοία από όλες τις μεσογειακές πόλεις και ανθρώπους κάθε φυλής και γλώσσας.

Εκεί έφταναν έμποροι από τα βάθη της Μικρασίας και από πιο μακριά, κι από εκεί ξεκινούσαν πλοία για όλα τα λιμάνια της Μεσογείου και του Εύξεινου. Στην Ιωνία δεν συγκεντρώθηκε μόνο μεγάλος πλούτος αλλά και πάμπολλες πληροφορίες και γνώσεις. Η κοινωνία των ιωνικών πόλεων ήταν η πιο ανοιχτή κοινωνία της εποχής της, και το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη συσσώρευση πλούτου και γνώσεων, έβαλε τον σπόρο από τον οποίο άνθισε η Φιλοσοφία.

-Ηλίας Τσιρκινίδης: Ένας μεγάλος Πόντιος ποιητής

Εμείς οπισ’ θα κλώσκουμες
σ’ εκείνα τα στερέας
τ’ εγνώριμα, τα έμορφα
τα παντολαλεμένα.
ξαν’ με τ’ αληγορόπλεα
καράβια αρματωμένα
τραντέλλενοι, δρακέλλενοι
και δρακελλενοπούλεα.

.

Στον ελλαδικό χώρο η ποντιακή ποίηση αναπτύχθηκε και πήρε λόγιες μορφές ιδιαιτέρως σημαντικές. Είχε εξαιρετικούς εκπροσώπους, όπως φυσικά και πολύ ενδιαφέροντες λαϊκούς ποιητές. Ο νεότερος από τους εκπροσώπους της ποιοτικής ποίησης είναι ο Κώστας Διαμαντίδης, που ανηκει στη δεύτερη προσφυγική γενιά.

Ο κορυφαίος της πρώτης γενιάς των προσφύγων ήταν ο Ηλίας  Τσιρκινίδης. Χαρακτηριστικό δείγμα της ποίησής του είναι το παρακάτω:

-Το προζύμι της Σαντάς

Περιπλανώμενοι στη διαδικτυακή θάλασσα, η μοίρα μας έβγαλε στο «ηλεκτρονικό καφενείο του Ρεθύμνου..!» και από εκεί σ’ ένα εξαιρετικό διήγημα για τη Σάντα του Πόντου  και τη Τζεντώ της Συληβρίας. Αναδημοσιεύουμε αυτό για τη Σάντα (ή επί το σωστότερον: Σαντά)

 

Το προζύμι της Σαντάς στις πινακωτές του χωριού μας

-«Νέτση κούτση στα…στα, επέρε σ’ ατο και ξάϊ πα’ κί στέκ’ς, τελεμονήν πα κ’ εχ’ς», θυμώνει ο μπάρπα Γιάννες, γιατί Ισχανάντων Σαντάς αυτός, Τζεντώ Σηλυβρίας η κυρά Χριστίνα, από δυο διαφορετικά κομμάτια του ακριτικού Ελληνισμού.

-Εμείς σην Σαντάν, ούτε προίκας ήξεραμ’, ούτε προξενήτρας κι ο γάμον πα, θέλει τύμπανα κι εκκλησία ψάλτεν.

-Το μοιρολόι του (νεο)φιλελεύθερου

Μοιρολόι «φιλελέ», άντε χάσου βρε λαέ...
(από το left.gr)

To είπες Αντιγόνη μου, γλυκιά μας Λυμπεράκη,
ότι η ψήφος του φτωχού, θολό είναι φαρμάκι.
Φταιει που κάναμε φτωχούς, πολλούς κι αγριεμένους;
Πολύ σφιχτά τους είχαμε, μπρος στην Τι Βι δεμένους,
κι αυτούς, μα και τους άνεργους και κάμποσους μεσαίους;
Φταιμε εμείς που έχασαν την αίσθηση του χρέους;

Τσάμπα του Γιάννη οι κραυγές, του Μπάμπη οι αναλύσεις,
της Όλγας το νιαούρισμα και οι πλαστές ειδήσεις.
Τσάμπα του «Αντένα» η ορμή, του «Σκάι» η υπερωρία,
που «Ναι ή χάος» φώναζε και στην ψηφοφορία.
Τσάμπα το νάζι του Ρουβά, τσάμπα του Πύρρου η μπάρες,
Τσάμπα επιστρατεύσαμε λογιών- λογιών παπάρες.

-Ας «ξεχαστούμε» με Θ. Αγγελόπουλο!!!

Οι ταινίες του Θεόδωρου Αγγελόπουλου:

————————————————————————-

Forminx Story (1965)

Η Εκπομπή (1968)                        https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=fM5rvwB6zeE

Αναπαράσταση (1970)                        https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=LeERMrON1Kg

Μέρες του ’36 (1972)                        https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=Plrl7tA2aIM

Ο Θίασος (1974-’75)                    https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=vsJUmiH60oE

Οι κυνηγοί (1977)                        https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=oOGqewL9NEo

Ο Μεγαλέξαντρος (1980)                         https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=zhs2V5EBe1g

Αθήνα, επιστροφή στην Ακρόπολη (1983)

Ταξίδι στα Κύθηρα (1984)       https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=epbkV7XaNRM

-Για την Άννα Αχμάτοβα

Άννα Αχμάτοβα, μέσα απ’ τα μάτια ενός ξένου

της Σοφίας Αργυροπούλου (Άτη Σολέρτη)
http://www.vakxikon.gr/content/view/732/3164/lang,el/

Ήταν μία από εκείνες τις παγωμένες και θαμπές μέρες που ξημέρωνε ο Θεός του Βορρά στο λαό του Λένινγκραντ. Έτος 1938. Τα μάτια μου είχε αυλακώσει ο χρόνος και τα γεγονότα που σφράγισε μέσα τους. Κοίταξα τα χέρια μου. Γυμνές, άδειες επιφάνειες από σκασμένο δέρμα με αχνά σημάδια καμπυλωτών και ίσιων γραμμών. Άραγε ήταν δυνατό εκείνα να προέβλεπαν τη μοίρα; Μου ήταν αδύνατο να κάνω παραπέρα συνειρμούς. Ένα κενό έφραζε κάθε μου σκέψη και το βλέμμα μου…

Αλήθεια! Πόσο το είχα βαρεθεί αυτό το αναθεματισμένο μίζερο βλέμμα. Το τρομαγμένο και καχύποπτο. Αυτό που έκρυβε καλά την ετοιμότητά του να παραιτηθεί από αδυναμία και μόνο. Η ελπίδα ήταν μια έννοια που πάντα μια γλυκιά ειρωνεία τη συνόδευε. Στεκόμουν στην ουρά έξω απ’ τις φυλακές. Δεν ξέρω πόση ώρα… Από συνήθεια, είχα ξεχάσει πως μετρούσε ο χρόνος πια. Βρισκόμουν αδιάφορα και μουδιασμένα στην αναμονή. Αργούσε να έρθει η σειρά μου. Μόνο αυτό μέτραγε πια.

-Το ιδίωμα της αντίστασης

Από το ιστολόγιο του Γιώργου Λαουτάρη

Η νέα ποιητική συλλογή του Κώστα Διαμαντίδη, Το «αχ» το υστερ’νόν, αντλεί την πρώτη της ύλη από τον εκφραστικό θησαυρό της δημοτικής παράδοσης και μιλά στα ποντιακά, επιλογές που συνιστούν ρήξη με το κυρίαρχο πολιτιστικό και πολιτικό πρότυπο.

Όταν οι γλωσσολόγοι εξηγούν τη φύση και τη χρήση των διαλέκτων, τις αντιπαραβάλλουν με την καθιερωμένη γλωσσική μορφή που υιοθετείται από την κρατική εξουσία και χρησιμοποιείται στα δημόσια έγγραφα. Υπάρχουν και ιδιομορφίες, εξηγούν, τοπικές παραλλαγές στο λεξιλόγιο και την προφορά σε σχέση με το κυρίαρχο ιδίωμα, την «κοινή» γλώσσα κάθε εποχής. Η νέα ποιητική συλλογή του Κώστα Διαμαντίδη, Το «αχ» το υστερν’νόν, που κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο των Αδελφών Κυριακίδη, γραμμένη στην ποντιακή, δεν έχει μόνο γλωσσική ιδιομορφία. Είναι και η απόκλιση από το κυρίαρχο πολιτιστικό ιδίωμα, η απόσταση από τον κύκλο των κρατικών εξουσιών και η αντιπαράθεση με το πνεύμα των δημόσιων εγγράφων που κατατάσσει το βιβλίο στις διαλέκτους της αντίστασης με όλες τις μορφές. Σημειωτέον ότι το συγγραφικό έργο του Κώστα Διαμαντίδη περιλαμβάνει άλλη μία ποιητική συλλογή, δύο μυθιστορήματα και μια μετάφραση αρχαίας κωμωδίας, όλα στην ποντιακή διάλεκτο.

-ΜΠΟΡΙΣ ΒΙΑΝ (Boris Vian 1920 – 1959)

ΑΝ ΕΒΡΕΧΕ ΔΑΚΡΥΑ

Αν έβρεχε δάκρυα
Όταν πεθαίνει μι’ αγάπη
Αν έβρεχε δάκρυα
Όταν βαραίνουν οι καρδιές

Σ’ ολόκληρη τη γη
Για ένα σαραντάμερο
Δάκρυα πικρά
Θα πνίγανε τους πύργους

Αν έβρεχε δάκρυα
Όταν πεθαίνει ένα παιδί
Αν έβρεχε δάκρυα
Όταν γελάνε οι κακοί

Σ’ ολόκληρη τη γη
Με γκρίζα κύματα και κρύα
Δάκρυα πικρά
Το παρελθόν θα τάραζαν

Αν έβρεχε δάκρυα
Όταν σκοτώνουμε τις καθαρές καρδιές
Αν έβρεχε δάκρυα
Όταν χανόμαστε κάτω απ’ τα τείχη

Σ’ ολόκληρη τη γη
Θα γίνονταν κατακλυσμός
Από τα δάκρυα τα πικρά
Των δικαστών και των ενόχων

-Άρης Αλεξάνδρου

…ένας ρωσοπόντιος ήτανε και αυτός! 

Γιος του Βασίλη Βασιλειάδη, Έλληνα από την Τραπεζούντα και της Πολίνας Άντοβνα Βίλγκεμσον, εσθονικής καταγωγής, ο Αριστείδης Βασιλειάδης, που αργότερα αυτοονομάστηκε Άρης Αλεξάνδρου, γεννημένος το 1922 στο Λένινγκραντ (Aγία Πετρούπολη), ήρθε με τους γονείς του το 1928 και εγκαταστάθηκε αρχικά στη Θεσσαλονίκη, και λίγο αργότερα στην Αθήνα.

  Επιστροφή

Έτσι που γυρίσαμε

γυαλίζουνε οι ράγιες στο σκοτάδι