-Έθνος, εθνότητα και νεωτερικότητα

Η συζήτηση για το τι σημαίνει έθνος, πότε πρωτοεμφανίζεται, αν υπάρχει συνέχεια στον ιστορικό χρόνο και πολλά τέτοια ερωτήματα βασανίζουν τις αναζητήσεις μας. Διαρκώς τα θέματα αυτά επανέρχονται σε συζητήσεις και σε ακραίες περιπτώσεις εμπλοκής φανατικών (κι απ’ τις δυό πλευρές) γίνεται κυριολεκτικά χαμός.

Μια από τις πλέον νηφάλιες και καθαρές τοποθετήσεις που έχουμε δει στις διαδικτυακές συναντήσεις, είναι αυτή που κατατέθηκε από τον σχολιαστή με το ψευδώνυμο «Π2» στου Σαραντάκου σε μια σχετική συζήτηση.  

Παραθέτουμε εδώ τα συγκεκριμένα αποσπάσματα ελπίζοντας ότι συμβάλλουμε κατά τι στην αποσαφήνιση της εικόνας :

1. Η εμμονή της πανεπιστημιακής ορθοδοξίας στη νεωτερικότητα του έθνους, πάσχει συχνά από τη ροπή της στην ταυτολογία: το νεωτερικό έθνος έχει τα χαρακτηριστικά α, β, γ, άρα το έθνος εμφανίζεται στη νεωτερική εποχή. Ε, ναι, χαίρω πολύ. Εάν θέλουμε έναν ορισμό του έθνους με ευρετική αξία, θα πρέπει να εστιάσουμε περισσότερο στα δομικά χαρακτηριστικά της εθνογένεσης, παρά στα ιστορικά εντοπισμένα χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας, βάσει των οποίων η εθνική ταυτότητα καθίσταται κυρίαρχη και πρωταρχική πολιτική ταυτότητα (που αυτό, όντως αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό ειδικά του νεωτερικού έθνους). Με άλλα λόγια, πρώτα να βρούμε έναν ιστορικά χρήσιμο ορισμό του έθνους (με τον οποίο θα μπορούμε να ζυγίσουμε πολλές εποχές, περιοχές και καταστάσεις, πριν και μετά τη νεωτερικότητα) και μετά να δούμε ποια είναι τα ειδικά χαρακτηριστικά του νεωτερικού έθνος, και με ποιους τρόπους καθίσταται τόσο καθοριστικό στοιχείο της νεωτερικής περιόδου.

2. Οι περισσότερες κεφαλές της περί το έθνος συζήτησης δεν γνωρίζουν πολύ καλά τις προνεωτερικές περιόδους. Προσωπικά θεωρώ ότι σε πολλές περιόδους μπορεί κανείς να εντοπίσει «έθνος», με πολλά από τα βασικά χαρακτηριστικά που εντοπίζει η έρευνα στο νεωτερικό έθνος (αυτοσυνείδηση της κοινότητας ως κοινότητας ανθρώπων με κοινή καταγωγή –είτε αυτή είναι ιστορικά ανιχνεύσιμη πραγματικότητα είτε όχι–, δημιουργική αναμόχλευση και αναδημιουργία του κοινού παρελθόντος, σύνδεση της εθνικής συνείδησης με πολιτικές επιδιώξεις τουλάχιστον μιας ηγετικής ομάδας της κοινότητας).

3. Τελείως διαφορετικό ζήτημα είναι εκείνο της συνέχειας του έθνους, κι εκεί είναι που κυρίως πάσχει η άλλη πλευρά, ας πούμε η πλευρά Καραμπελιά / Σβορώνου. Ακριβώς επειδή κατά τη γνώμη μου η εθνογένεση συνδέεται αξεδιάλυτα (παρότι συχνά μη συνειδητά) με τις πολιτικές επιδιώξεις, δεν βλέπω κανένα λόγο να υπάρχει συνέχεια σε μια εθνική συνείδηση, ή τουλάχιστον να υπάρχει επί μακρόν συνέχεια όταν έχουν εκλείψει οι συνθήκες που τη δημιούργησαν. Για τον ίδιο λόγο που πείθομαι, για παράδειγμα, από την Κιουσοπούλου (Βασιλεύς ή οικονόμος, 2007) ότι μπορεί κανείς να μιλήσει για ελληνική εθνική συνείδηση στα χρόνια πριν από την Άλωση και να συνδέσει τη συνείδηση αυτή με συγκεκριμένες επιδιώξεις μιας ισχυρής ελληνόφωνης ελίτ που έβλεπε ότι το αυτοκρατορικό παρελθόν είχε ξεφτίσει, πείθομαι και ότι δεν έχει κανέναν λόγο να θεωρήσει ότι υπάρχει συνέχεια μεταξύ της ελληνικής εθνικής συνείδησης αυτής της εποχής με την νέα ελληνική εθνική συνείδηση του 18ου αιώνα. Με τον ίδιο τρόπο που θεωρώ ότι υπάρχει μια μακεδονική εθνική συνείδηση τον 3ο αιώνα π.Χ. (και μπορεί κανείς να διαγνώσει τρόπους εμπέδωσης της συνείδησης αυτής από τους κρατικούς θεσμούς και την αυλική ιδεολογία απολύτως συγκρίσιμους με αυτούς που χρησιμοποιούν τα νεωτερικά κράτη), μια συνείδηση, μάλιστα –και αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί σχετίζεται με το ζήτημα της συνέχειας–, που μοιάζει να διατηρείται και για αρκετό χρονικό διάστημα μετά την κατάλυση του βασιλείου, δεν βλέπω καμιά συνέχεια της συνείδησης αυτής στους κατοίκους της, ξέρω γω, βυζαντινής Μακεδονίας.

————-

….υπάρχει ο κίνδυνος να θέσει κανείς έναν ορισμό του έθνους τόσο ξεχειλωμένο που να καταλήξει να σημαίνει “μια οποιαδήποτε κοινότητα”. Εγώ πάντως δεν προτείνω κάποιον τέτοιο ορισμό. Για μένα έχει νόημα να μελετήσει κανείς το έθνος σε διάφορες ιστορικές περιόδους, διατηρώντας όλες τις κατακτήσεις της ιστοριογραφίας για το νεωτερικό έθνος, περιορίζοντας τον ορισμό του σε δύο στοιχεία τα οποία δεν μπορούν να λείπουν:

Το ένα είναι ο επινοημένος του χαρακτήρας. Για να παραφράσω τον γνωστό ορισμό της φαντασιακής κοινότητας (όρος κάπως άκομψος στα ελληνικά, εξού και ταλαιπωρημένος· άλλοι προτιμούν τον όρο νοερή κοινότητα, αλλά ούτε αυτός μου πολυαρέσει), το έθνος είναι μια κοινότητα που αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως τέτοια· κάνοντάς το αυτό πλάθει υποχρεωτικά μια αναδρομική αφήγηση για τον εαυτό της. Χωρίς αυτό το στοιχείο δεν μπορούμε να μιλάμε για έθνος.

Το άλλο είναι η διασύνδεση του αναδρομικού αυτού αφηγήματος και της εμπρόθετης αίσθησης του συνανήκειν με λογής λογής πολιτικές επιδιώξεις (με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου), του συνόλου της κοινότητας ή τμήματος αυτής. Χωρίς αυτό το στοιχείο δεν μπορούμε να μιλάμε για εθνογένεση.

Όπως βλέπεις, ο ορισμός μου είναι πολύ κοντά στην ορθόδοξη άποψη (π.χ. Anderson: “[A nation] is an imagined political community – and imagined as both inherently limited and sovereign). Τα στοιχεία που προτιμώ να μην κρατήσω από τους διάφορους ορισμούς είναι ακριβώς τα επιφαινόμενα του έθνους που σχετίζονται ειδικά με τη νεωτερικότητα: τα σαφή σύνορα του Άντερσον, τον εθνικό στρατό και τη δημόσια παιδεία (!) που έχουν παραχώσει άλλοι στους δικούς τους ορισμούς.

Για να δώσω ένα παράδειγμα της ταυτολογίας που έλεγα πριν, ένα κείμενο του Λιάκου (Το Βήμα, 6/2/2005, δεν δίνω λινκ γιατί ο ΔΟΛ τα έχει κάνει μαντάρα με τις διευθύνσεις του, τα έντονα δικά μου):

Γι’ αυτό το λόγο το έθνος, με τη νεωτερική και τρέχουσα σημασία που έχει αυτός ο όρος, δεν είναι μια αρχέγονη ουσία αλλά μια πρακτική, αποτέλεσμα μιας βαθιάς νοητικής και νοοτροπιακής αλλαγής, η οποία συντελέστηκε μέσα από πολιτικούς και πολιτισμικούς σεισμούς στους τελευταίους δύο αιώνες.

Όσο για τη διάκριση ethnie / nation (#29), εγώ προτιμώ μάλλον την ελληνική αμφισημία, που χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο και για την εθνοτική ομάδα (το εν δυνάμει έθνος) και για το νεωτερικό έθνος. Η αμφισημία αυτή προσφέρει μια βάση από την οποία μπορούν να ξεκινήσουν οι αναγκαίες διακρίσεις.