-Ψυχή βαθιά

Σε μια εποχή που ο ελληνικός κινηματογράφος αναζητά νέα ταυτότητα, ο Παντελής Βούλγαρης τολμά να επιστρέψει με μια βαθιά ανθρώπινη ταινία που ρίχνει φως σε μια επώδυνη περίοδο του παρελθόντος μας: τον εμφύλιο. Δίνοντας μάλιστα για τίτλο της το σύνθημα των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού: «Ψυχή βαθιά».

Από την «Ελευθεροτυπία»

Ηταν όνειρο ετών να κάνει μια ταινία για τον αδελφοκτόνο πόλεμο. Και το πραγματοποίησε έπειτα από δεκαετή έρευνα, πολλά ταξίδια στην Καστοριά, το Γράμμο και το Βίτσι, και τη βοήθεια της Ιωάννας Καρυστιάνη στο σενάριο.

Στο φόντο της ταινίας, που θα βγει στις αίθουσες από τις 22 του μηνός σε διανομή της Village Films, και η επιβλητική κορυφή του Μάνκοβιτς, όπου για χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου το ’49, οι ντόπιοι έβρισκαν σκελετούς ανταρτών πάνω από πολυβόλα. Και ήρωές της δύο βοσκόπουλα από το Γράμμο, 15 και 17 χρόνων, που επιστρατεύονται από τις δύο αντίπαλες παρατάξεις, καθώς γνωρίζουν καλά τα περάσματα της περιοχής: ο Ανέστης (Χρήστος Καρτέρης) και ο Βλάσης (Γιώργος Αγγέλκος).

Κάθε πρόσωπο, μια ιστορία

Μέχρι και ο Θανάσης Βέγγος εμφανίζεται εδώ σ’ έναν κόντρα, σπαρακτικό ρόλο: ενός χωρικού που έρχεται να ζητήσει τη σορό του εγγονού του που υπηρετούσε στον Εθνικό Στρατό. Στο φιλμ, που ντύθηκε μουσικά από τον Γιάννη Αγγελάκα, συμπρωταγωνιστούν οι Γιώργος Συμεωνίδης, Βαγγέλης Μουρίκης, Βικτώρια Χαραλαμπίδου και Κώστας Κλεφτόγιαννης.

Το ένα από τα δύο παιδιά, ο Γ. Αγγέλκος, κατάγεται στ’ αλήθεια από αυτά τα μέρη. Πήγαινε μάλιστα ακόμα στο σχολείο όταν του δόθηκε ο ρόλος. Και έχασε τη χρονιά λόγω απουσιών στα γυρίσματα. Αλλά κι ένας δάσκαλος του συμμετείχε στην ταινία, όπως πολλοί ακόμα από την περιοχή. «Ο ένας παππούς μου ήταν στον Εθνικό Στρατό και ο άλλος αντάρτης», μας αποκάλυψε ο μικρός. Ηταν άλλωστε συνηθισμένο αδέρφια να στρατολογούνται από τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα.

«Την εποχή εκείνη ήταν σε μεγάλο βαθμό θέμα τύχης το πού θα βρεθείς» λέει ο Π. Βούλγαρης. «Εβλεπαν τα τσοπανόπουλα και τα παίρνανε. Και ο Εθνικός Στρατός και ο Δημοκρατικός. Στην ταινία, βέβαια, ο Βλάσης εντάσσεται τελικά ενεργά στην ομάδα».

– Υπήρχαν και περιπτώσεις που ο ένας αδερφός σκότωσε τον άλλο;

«Ασφαλώς. Σε μια μάχη στο Βίτσι ένας από τους αντάρτες έτρεξε στο πτώμα ενός φαντάρου για να του πάρει τις μπότες. Οταν γύρισε όμως το νεκρό, είδε πως ήταν ο αδερφός του. Και αυτοκτόνησε».

– Στην ταινία δείχνετε ένα φαντάρο που, αναγνωρίζοντας σε ένα πτώμα νεαρής αντάρτισσας μια παλιά του συμμαθήτρια, αναρωτιέται σοκαρισμένος αν τη σκότωσε αυτός…

«Ξέρετε πόσες τέτοιες ιστορίες έμαθα; Κάθε πρόσωπο της ταινίας αντιπροσωπεύει πλήθος στοιχείων. Το βασικό πάντως για μένα ήταν να έχω στην ιστορία τα δύο αδέρφια και να γυρίσω την ιστορία τους σε αυτά τα δύο βουνά: συχνά συμβαίνει ο χώρος να μου δημιουργεί μια πρόκληση. Στον Γράμμο ακόμα και σήμερα η υλοτομία είναι επισφαλής. Εχουν ακόμα απομείνει πυρομαχικά μέσα στα δένδρα…».

– Εχετε ενσωματώσει πάντως αυτούσιο ένα συγκλονιστικό πραγματικό περιστατικό που διαδραματίστηκε στα χιόνια.

«Ναι. Εγινε στα Αγραφα, στη Γιάλα, αλλά το μετέφερα εδώ: ένα βράδυ με χιονοθύελλα οι αντάρτες βρήκαν καταφύγιο στις σκηνές των αντιπάλων τους. Αντάρτες και στρατιώτες μόνιασαν για ένα βράδυ απέναντι στην εκδίκηση της φύσης. Το επόμενο πρωί ο πόλεμος ξανάρχισε… Το έχει κάνει διήγημα ο Δημήτρης Χατζής στους «Ανυπεράσπιστους»».

– Αυτό που μένει στον θεατή είναι η εγγύτητα των αντίπαλων ομάδων. Μέχρι που ανταλλάσσουν λόγια ή συναντιούνται στο ποτάμι…

«Μα τόσο κοντά πολεμούσαν. Μου είπαν πως ένας αντάρτης πληροφόρησε από το χωνί έναν στρατιώτη ότι γένησε η γυναίκα του και έκανε αγοράκι. Οταν άρχισα να σχεδιάζω τις αποστάσεις για την ταινία, έπεσαν στα χέρια μου αυθεντικές σκηνές γυρισμένες από το κινηματογραφικό συνεργείο του Δημοκρατικού Στρατού: και είδα πως δεν είχα κάνει λάθος. Ενα μέρος αυτού του υλικού το είχαν κινηματογραφήσει ο Μάνος Ζαχαρίας και ο Γιώργος Σεβαστίκογλου. Χρόνια μετά το ανακάλυψε ο Ροβήρος Μανθούλης στην κινηματογραφική λέσχη της Τασκένδης. Εκεί είδα φάτσες, ενδυμασίες, οπλισμό, τρόπο πολέμου».

– Η Βικτώρια Χαραλαμπίδου, που ενσαρκώνει την αντάρτισσα Γιαννούλα, έχει μια ιδιαίτερη προφορά…

«Μα, από εκεί κατάγεται. Ο παππούς της πήρε μέρος στον εμφύλιο. Ετσι βρέθηκε στη Ρωσία. Η ντοπιολαλιά της είναι των Μακεδόνων της εποχής».

– Πάντως, κρατήσατε απόλυτα τις ισορροπίες. Εκεί που βλέπεις ένα κομμένο κεφάλι σ’ ένα σακί -έργο των ανταρτών-, να’ σου λίγο αργότερα και τα μαντάτα για ένα άγρια δολοφονημένο βρέφος αντάρτισσας… Σαν να είναι όλα υπολογισμένα με το υποδεκάμετρο.

«Μετά από 60 χρόνια, προσπάθησα να είμαι δίκαιος -κυρίως ως προς τα νέα παιδιά: τους αντάρτες και τους φαντάρους που πρωταγωνίστησαν σε αυτόν τον κυκλώνα του αίματος, ξεκομμένοι πάνω στα βουνά, χωρίς να ξέρουν γιατί είναι εκεί. Με ρωτάνε γιατί περίμενα τόσα χρόνια για να γυρίσω την ταινία. Οι Ισπανοί γυρίζουν ακόμα δύο και τρεις ταινίες το χρόνο για τον ισπανικό εμφύλιο.

«Στην Ελλάδα περάσαμε ένα μεγάλο διάστημα λογοκρισίας μέχρι το ’74. Για τον κινηματογραφιστή ή τον λογοτέχνη, βέβαια, η μεγάλη πρόκληση είναι να προσπαθήσει να καταλάβει πώς συμπεριφέρεται ο άνθρωπος. Οπως στο «Ολα είναι δρόμος» με ενδιέφερε πώς συμπεριφέρεται ένας φύλακας στον Εβρο ή ένας τύπος που τα σπάει όλα σε ένα σκυλάδικο».

«Ο κόσμος έχει μνήμη»

– Δεν σας προβληματίζει που τελευταία ο κόσμος πριμοδοτεί ένα άλλο είδος σινεμά;

«Ο κόσμος έχει μνήμη. Υπάρχουν άνθρωποι που περιμένουν χρόνια να δουν μια τέτοια ταινία. Μπορεί να πηγαίνουν στην κωμωδία, να τα φέρνουν δύσκολα βόλτα, αλλά περιμένουν να δουν και πώς τους έχει σημαδέψει η χώρα τους. Σας θυμίζω τις «Ζωές των άλλων»: βγήκε σε δύο σινεμά και από στόμα σε στόμα έγινε επιτυχία. Και ο κόσμος δεν πήγε να δει πώς λειτουργούσε τότε η Στάζι -για την ανθρώπινη δοκιμασία ενδιαφέρθηκε».

                       

– Πιστεύετε πως τα ελληνικά κόμματα ακόμα ποντάρουν στην μετεμφυλιακή πόλωση;

«Σαν αίσθηση σίγουρα υπάρχει, αν και 60 χρονια μετά έχει μεταλλαχθεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι καμία από τις δύο παρατάξεις δεν ζήτησε ποτέ συγνώμη. Μόνο μια συμφιλιωτική συνάντηση μεταξύ Βαφειάδη και Τσακαλώτου είχαμε. Ενώ όμως η ιστορική έρευνα έχει προχωρήσει πολύ, λείπουν οι καλλιτεχνικές προσεγγίσεις: μόνο αυτές μπορούν να δουλέψουν προς μια ουσιαστική συμφιλίωση. Το ΛΑΟΣ μέχρι που έφερε το θέμα στη Βουλή: γιατί κάνω μια τέτοια ταινία ειδικά τώρα…».

– Τις πρόσφατες εκλογές πώς τις είδατε;

«Ευχή μου για τη νέα κυβέρνηση είναι να αγαπά πραγματικά και τον πολιτισμό. Και να σταθεί δίπλα σ’ αυτή τη νέα γενιά των ταλαντούχων κινηματογραφιστών. Στους νέους της «Ομίχλης»».

– Υπάρχουν και οι νέοι του περασμένου Δεκεμβρίου. Τα παιδιά σας κατέβηκαν στον δρόμο;

«Ναι. Τα παιδιά μου έχουν σπουδάσει, έχουν δώσει καλά δείγματα δουλειάς, αλλά παραμένουν άνεργα όπως οι περισσότεροι νέοι με σπουδές και διπλώματα. Η γενιά των 500 ευρώ βιώνει μια τεράστια απογοήτευση και μοναξιά. Αυτή ήταν η αφορμή μαζί με το τραγικό συμβάν της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου, για να πουν «Είμαστε εδώ»».

– Εσείς τραβήξατε τίποτε απ’ όλα αυτά;

«Παλιότερα η κάμερα ήταν πάντα κοντά μου. Επί χούντας έτσι με πιάσανε. Αλλα τώρα μεγάλωσα…»

– Στην ταινία οι βολές σας στρέφονται ξεκάθαρα προς τους Αμερικάνους. Λίγοι γνώριζαν πως πρωτοδοκίμασαν σε μας τις βόμβες ναπάλμ.

«Ναι, δεν είναι πολύ γνωστό. Κάποιες δοκιμαστικές βολές είχαν γίνει και στον Δεύτερο Παγκόσμιο, αλλά οι βόμβες αυτές με την οριστική τους σύσταση χρησιμοποιήθηκαν πρώτη φορά στον Γράμμο και το Βίτσι».

– Εμφανίζετε, πάντως, την ηγεσία της χώρας και του Εθνικού Στρατού να αντιτίθεται στη ρίψη ναπάλμ.

«Μα υπάρχουν ντοκουμέντα σύμφωνα με τα οποία ο Εθνικός Στρατός αντιδρούσε σε αυτού του είδους την εκκαθάριση».

– Πολλοί, ωστόσο, υποστηρίζουν πως όλα έγιναν με την ανοχή και την υπόδειξή του…

«Πόλεμος ήταν. Ηθελαν να τελειώσει αυτή η ιστορία. Ηταν δύσπιστοι, αλλά έκαναν αυτό που έπρεπε να κάνουν. Γνώριζα εξαρχής πως κάποιοι με παρωπίδες ίσως ενοχληθούν. Και από τις δύο πλευρές. Και με τα «Πέτρινα χρόνια» και το «Happy Day» είχα αντιδράσεις. Και αργότερα θεωρήθηκαν ταινίες αντιπροσωπευτικές της εποχής. Είναι πολλά τα περιστατικά όπου δεξιοί στρατιώτες προστάτευσαν αντάρτες. Και το αντίστροφο. Μακάρι λοιπόν η ταινία να ανοίξει μια ουσιαστική κουβέντα. Κι εγώ να μάθω ήθελα».

– Πάντως, την ταινία σας «Ψυχή βαθιά» την ονομάσατε. Από τους αντάρτες…

«Η καρδιά μου είναι αριστερή. Είναι γνωστό αυτό».

—————————————————————————

Λάβαμε  κάποιες φωτογραφίες από τις «μάχες» εκεί στον Γράμμο κι από μερικούς δικούς μας…

 

    

 

           

Τα υπόλοιπα αφού δούμε την ταινία…

 

 

 

 

–————————————————————

 Ένα κείμενο-κριτική του Παναγιώτη Φραντζή που δημοσιεύτηκε στο «ΠΡΙΝ» :

Ο Παντελής Βούλγαρης  με την καινούργια του ταινία βυθίζεται χωρίς πυξίδα στην κόλαση της εμφύλιας σύρραξης του ’46-49. Γιατί πολέμησαν εκείνοι οι στρατοί; Και άραγε ποιος νίκησε; Η ιστορία απαντά με επιστημονική μέθοδο, η τέχνη έχει το δικό της τρόπο να πλάθει τα ερωτήματα. Μεγάλη, συγκινητική ταινία, αναμφίβολα, με πολλά παράθυρα για συζήτηση και διαφωνία.   

«Ψυχή βαθιά» και μετέωρη ματιά 

Ένας ουρανός  συννεφιασμένος, γρήγορη κίνηση, βγαίνουν γράμματα: οι Έλληνες νεκροί στα πεδία των μαχών του εικοστού αιώνα. Νικητής ο εμφύλιος πόλεμος με εβδομήντα χιλιάδες χαμένες ζωές εκατέρωθεν. Το πρώτο πλάνο της νέας ταινίας του Παντελή Βούλγαρη με τα φορεμένα στοιχεία δεν ρωτάει απλώς «γιατί»· θέτει το πλαίσιο. Από τη μια ο ουρανός, ανεξάντλητος, γεμάτος χρόνο και θάνατο και μνήμη. Από την άλλη η ανάγκη επαναπατρισμού της μνήμης, σε χώρο ελληνικό, στενότερο δηλαδή του ορίζοντα μιας ιστορικής εποχής – ανείπωτης βαρβαρότητας και ατομικής απόγνωσης αλλά και μεγάλων επαναστάσεων και συλλογικής ανάτασης.  

Ο Βούλγαρης  χάνει από την οπτική του την ιστορική αυτή σύγκρουση, ρέπει προς εξιδανίκευση για το εθνικό στρατόπεδο και ταλαντεύεται πολύ για το πώς θα παρουσιάσει τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Θαυμάζει την αυταπάρνηση και τον ηρωισμό τους, περιγελά την αφέλεια, ζυγίζει την αποκοτιά και τις διαψεύσεις τους, υποκλίνεται στην πίστη και τη θυσία τους. Ενώ οι αντάρτες στο έργο πολεμάνε μέσα σε ένα πυκνό σύννεφο άγνοιας και τόλμης, οι αξιωματικοί του κυβερνητικού στρατού εμφανίζονται συνεσταλμένοι και αμήχανοι, σαν να παίζουν με τη γνώση του μέλλοντος και το σπαθί της ιστορίας πάνω απ’ τα κεφάλια τους – πολύ ενδιαφέρον ως σκηνοθετικό εύρημα, αλλά εντελώς ακατάλληλο για όποιον αναζητά ιστορικές συνάψεις.  

Το σενάριο δανείζεται την αφηγηματική του γραμμή από το «Τραγούδι του νεκρού αδερφού», με μια μάνα να χάνει τα ίχνη των δυο αγοριών της, το ένα να ακολουθεί τους κυβερνητικούς και τ’ άλλο να μάχεται με τους αντάρτες. Αλλά δεν εκπέμπει συμφιλίωση όπως η παράσταση με τη σπουδαία μουσική του Μίκη Θεοδωράκη στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Συντριβή εκπέμπει, της λαϊκής ψυχής, για την ήττα της Αριστεράς. Αυτό μας το δίνει με ορισμένες εξαιρετικές λήψεις, αλλά και μέσα από τη σχέση των δύο παιδιών. Ο Ανέστης, ο μεγαλύτερος, που χαίρει της ασφάλειας του κυβερνητικού στρατού, έχει απολογητική και ενοχική στάση για τη μοίρα του μικρού Βλάση – θυμίζοντας πολύ ένα άλλο τραγούδι του Θεοδωράκη σε στίχους Μιχάλη Κατσαρού, το Αυτούς που βλέπεις: «τον πιο μικρό … τον πιο αγαπημένο, αυτόν μονάχα εγώ προσμένω…»  

Η ταινία γέρνει σαφώς προς τη μεριά των ηττημένων. Των ανθρώπων του μόχθου που έχασαν τα πάντα, ή έδωσαν τα πάντα σε μια χαμένη μάχη. Προδομένοι από τις ηγεσίες τους, άλλοι πολεμώντας στο λάθος στρατόπεδο. Οι στίχοι του Μάρκου Μέσκου που σχολιάζουν την αρχή – «Σε ποιον θάνατο πήγες. Περνούσε αεράκι από εκεί;» – και το φινάλε εκφράζουν ένα λεπταίσθητο υπαρξιακό κατευόδιο της λαϊκής ψυχής που αφήνει το πεδίο της μάχης. Ωστόσο ιδεολογικά το έργο ισορροπεί ανάμεσα στην «αθώωση» την ελληνικής άρχουσας τάξης, και την αναγνώριση του ηθικού αναστήματος των αριστερών. Για να γίνει το πρώτο υπερπροβάλλονται οι – υπαρκτές – μετριοπαθείς τάσεις στο στρατόπεδο των κυβερνητικών. Οι αξιωματικοί του Εθνικού στρατού εμφανίζονται αυστηροί μα και ευαίσθητοι, ανθρώπινοι και συγκαταβατικοί. Ακόμα και ο αρχιστράτηγος φαίνεται απρόθυμος αλλά αναγκασμένος να εκτελέσει τις διαταγές των Αμερικανών για την ολοκληρωτική συντριβή των ανταρτών. Οι ξένοι επωμίζονται αποκλειστικά το ρόλο του κακού και αυτό είναι το πιο χτυπητό ατόπημα του σεναρίου. Ως προς το δεύτερο είναι χαρακτηριστική η σκηνή της ανταλλαγής αποθαρρυντικών πειραγμάτων σε μια ανάπαυλα, με τον τηλεβόα της πολυβολήτριας αντάρτισσας Γιαννούλας (μια αλλιώτικη Βικτώρια Χαραλαμπίδου) από ψηλά να «νικάει» τις χυδαίες ανταπαντήσεις του ανθυπολοχαγού Τριαντάφυλλου, καλώντας τους αδερφούς στρατιώτες να αυτομολήσουν. Και κυρίως η σκηνή που τη ρωτάει ο μικρός Βλάσης «Τι έκανες συναγωνίστρια πριν γίνεις συναγωνίστρια;» για να του απαντήσει «Ράφτρα ήμουνα, κι όταν τελειώσουμε από δω πάλι ράφτρα θα είμαι». Από την άλλη μεριά δείχνει με εξαιρετικό τρόπο πώς οι στρατιώτες του Εθνικού στρατού υπηρετούν με μηδενικό ηθικό απλώς μια θητεία, χωρίς να συνεπαίρνονται από καμιά ιδεολογία.  

Εικαστικά το φιλμ αγγίζει την τελειότητα, με απίστευτα ρεαλιστικά πλάνα μαχών και πολεμικών προετοιμασιών, καθώς και παρένθετες λυρικές καταγραφές. Το τοπίο της ορεινής Καστοριάς επιβλητικό και πένθιμο, ιδανικά αποτυπωμένο στο φακό, ζωντανεύει με πιστότητα τις στιγμές εκείνες. Σημειώνουμε χαρακτηριστικά: τη σκηνή της συνάντησης των δύο αδελφών στο πατρικό σπίτι στο εγκαταλειμμένο χωριό, με το φθαρμένο φως των χρυσογαλάζιων τόνων· το κυνηγητό των μικρών ανταρτόπουλων στο δάσος στο ατόφιο χρώμα του πρωινού πριν αρχίσουν να σκάνε οι βόμβες ναπάλμ στην κορυφογραμμή, το σμίξιμο των αντιπάλων στα χιόνια και η μοιρασιά του φαγητού στο αντίσκηνο.  

Είπαμε ότι  είναι μια μεγάλη ταινία, μπροστά  σε μια μεγάλη δυσκολία. Τελικά εμπόδιο  για την αισθητική της ολοκλήρωση είναι ότι κοιτάει τους αντάρτες μέσα από τον παραμορφωτικό φακό της ήττας. Και όσο μιλάμε για συμπάθεια προς τους χαμένους, τόσο μπορεί να ξεχνάμε την αναγκαιότητα να είχαν νικήσει. Και τότε η συμπάθεια μικραίνει τον επαναστατικό σκοπό και το υποκείμενό του. Μένει όμως στο τέλος αυτή η γλυκύτητα των τεράστιων, μικρών ηρώων, που βρέθηκαν χωρίς να το καταλάβουν σε τέτοια καθήκοντα. Όπως τα υπέροχης φρεσκάδας νεανικά πρόσωπα (παιδιά από τα γύρω χωριά που μαζεύτηκαν στο κάστινγκ και ήθελαν όλα να παίξουν τους αντάρτες) που ψήθηκαν στο ρόλο τους ως υπερασπιστές της αιώνιας νεότητας της επανάστασης – είναι κάτι περισσότερο από ερμηνεία το τρομερό παίξιμό τους – και μας χαμογελούν φορώντας το δίκοχο του ΔΣΕ… 

Π.Φ.