-Nτροπή και ενοχή

Η ντροπή συγχέεται εύκολα με την ενοχή. Ενοχή αισθανόταν ο Ρασκολνικοφ για τη πράξη του, ο Ηλίθιος του Ντοστογιέφσκι αισθανόταν ντροπή(για την κοινωνική αδεξιότητα του). Ο Ηλίθιος, ο Μίσκιν «αμύνεται όσο μπορεί, επιδεικνύει ανωτερότητα και τη γνωστή του ηλιθιότητα, αλλά μένουμε μονίμως με την αίσθηση ότι είναι περιττός ανάμεσα στους ανθρώπους, υπεράριθμος και λίγο άχρηστος παρά πρωταγωνιστής» .

……………….

Η ντροπή για τον Νορμπερτ Ελιας συνδέεται με την αίσθηση ενός ανυπεράσπιστου εαυτού. Για τον Ελιας η γενίκευση της ντροπής( αιδούς ) αποτελεί ένα κρίσιμο επεισόδιο στην μακρά πορεία εσωτερικευσης των συναισθημάτων -εκλογίκευσης της συμπεριφοράς του Δυτικού ανθρώπου. Το συναίσθημα της αιδούς -γράφει- «είναι ένα είδος φόβου , μπροστά σε χειρονομίες υπεροχής τρίτων», φόβος που δεν μπορεί να αποκρουστεί με κάποια μορφή σωματικής άμυνας.

Η σύγκρουση η οποία εκδηλώνεται με αιδώ- φόβο δεν είναι μόνο μια σύγκρουση του ατόμου με την επικρατούσα κοινή γνώμη αλλά «μια σύγκρουση στην οποία το οδηγεί η συμπεριφορά του με το κομμάτι εκείνο του εαυτού του το οποίο εκπροσωπεί αυτή την κοινή γνώμη , είναι μια σύγκρουση στα πλαίσια της δικής του θυμικής οικονομίας» Ο φόβος απέναντι στην παραβίαση κοινωνικών απαγορεύσεων αποκτά τόσο πιο έντονα χαρακτήρα αιδούς όσο εντονότερα η κοινωνική συγκρότηση μεταβάλλει εξωτερικούς καταναγκασμούς σε αυτοκαταναγκασμους, όσο δηλαδή προωθείται ο (εκ)πολιτισμός της συμπεριφοράς ..

Ο Ελιας, σ αυτό το σημείο , φαίνεται να συμφωνεί με την πολύ ευρεία χρήση του όρου «πολιτισμός» που κάνει ο Φρουντ (στο έργο του «η δυσφορία στον πολιτισμό ») : ο Πολιτισμός είναι η μορφή κοινωνικού και πολιτιστικής οργάνωσης που προχωράει πέρα από την απλή πρωτόγονη, που υπαινίσσεται αυξανόμενη περιπλοκοττητα της κοινωνικής ζωής . Το τίμημα που πληρώνεται για τα υψηλά πολιτιστικά επιτεύγματα σύμφωνα με τον Φρόυντ ,(κατά τον Ελιας το τίμημα για την «κοινωνική ειρήνευση») είναι η αυξανόμενη καταπίεση- απώθηση της επιθετικής ορμής και η ενοχή.(στον Ελιας η «αιδώς»-ντροπή).

Tα αισθήματα ενοχής για τον Φρουντ είναι η έκφραση της έντασης ανάμεσα στο υπέρ-εγώ και το εγώ. Σύμφωνα με τις φροϋδικές απόψεις, θεμελιώδης πηγή της ανθρώπινης ενοχής και πρωταρχική δύναμη του πολιτισμού , είναι ο (υποτιθεμενος) φόνος του πατέρα από τους γιους , που διεκδίκησαν από αυτόν την εξουσία εντός της πρωταρχικής ομάδα -ορδής . Με τη σύλληψη της έννοιας του ένστικτου της καταστροφής, ο Φρουντ αναγνώρισε πως. υπήρχε πολύ πιο πολλή καταστροφικότητα από oση μπορούσε να ερμηνευτεί από το συσχετισμό με το σεξουαλικό ένστικτο : «ο άνθρωπος – λέει ο Φρόιντ- δεν είναι ένα πράο ,αξιαγάπητο πλάσμα , που το πολύ πολύ να αμυνθεί όταν το επιτεθούν , αλλά στον ορμικό εφοδιασμό του περιλαμβάνει και μια σημαντική ποσότητα επιθετικής τάσης.

Γι αυτό ο πλησίον του δεν είναι μόνο πιθανός βοηθός και σεξουαλικός αντικείμενο , αλλά και πειρασμός για να ικανοποιήσει πάνω του την επιθετικότητα του , να εκμεταλλευτεί την εργασία του χωρίς αμοιβή , να τον μεταχειρισθεί σεξουαλικά , να τον ταπεινώσει ,να τον βασανίσει , να τον σκοτώσει… Η πολιτισμένη ζωή , αποδέχεται ο Φρουντ , είναι, εν γένει, πιο ασφαλής από αυτή των πρωτόγονων. Αυτή η ασφάλεια από την άλλη πλευρά, ανταλλάσσεται με αυστηρές απαγορεύσεις.:« Ο πολιτισμός δαμάζει δηλαδή την επικίνδυνη επιθετική τάση του ατόμου με το να το αποδυναμώνει , να το αφοπλίζει , και με μια αρχή που τοποθετεί στο εσωτερικό του, σαν φρουρά σε κατεχόμενη πόλη , να το επιτηρεί. » Από αυτή την οπτική γωνία , συνεπώς, ο πολιτισμός είναι μια ηθική επιχείρηση «ο πολιτισμός [ ..].κάνει κάτι πολύ περίεργο[…]. Η επιθετικότητα ενδοβάλλεται, εσωτερικευται, και στην πραγματικότητα ξαναστέλνεται εκεί από όπου προήλθε, δηλαδή απευθύνεται ενάντια στο Εγώ του άτομο[….] εκεί παραλαμβάνεται από ένα μέρος του Εγώ , που αντιπαρατίθεται στο υπόλοιπο, ως Υπερεγώ, και ασκεί τώρα ως «ηθική συνείδηση » απέναντι στο Εγώ την ίδια επιθετική ορμή , που το Εγώ θα την ασκούσε ευχαρίστως πάνω σε αλλά , ξένα άτομα . Την ένταση ανάμεσα στο αυστηρό Υπερεγώ και στο υποταγμένο σε αυτό Εγώ την ονομάζουμε ένοχη συνείδηση : Εκφράζεται ως ανάγκη για τιμωρία Η ενοχή όπως συμπεραίνει ο Φρόυντ είναι το πιο σημαντικό πρόβλημα στην ανάπτυξη του πολιτισμού καθώς « το τίμημα για την πολιτισμένη πρόοδο πληρώνεται με απώλεια της ευτυχίας προερχόμενη από αύξηση του αισθήματος ενοχής»

Όμως ,για τον σύγχρονο Άγγλο κοινωνιολογο Α.Giddens ,στην τωρινή «ύστερη νεωτερικοτητα» «η δυναμική της ντροπής μάλλον παρά της ενοχής έρχεται να καλύψει την κεντρική ψυχολογική σκηνή .Η ντροπή -λεει ο Α.Giddens.- διαφέρει από την ενοχή : η ντροπή εξαρτάται από (συν)αισθήματα προσωπικής ανεπάρκειας, και έχει σχέση με την ολοκλήρωση του εαυτού, ενώ η ενοχή προέρχεται από (συν)αισθήματα λαθεμένων πράξεων. Στην τυπολογία που παραθέτει ο Α Giddens. η ενοχή αφορά σε πράξεις που σχετίζονται με την παραβίαση κωδίκων ή ταμπού, σε παραβίαση κωδίκων κατάλληλης συμπεριφοράς σε ότι αφορά το σώμα και σε (συν) αισθήματα που συνδέονται με το να μη κάνεις κάτι λάθος μπροστά σε ένα πρόσωπο που σέβεσαι ή αγαπάς. Το συναίσθημα εμπιστοσύνης που συνδέεται με την ενοχή βασίζεται στην απουσία της προδοσίας ή της απιστίας. Το θετικό αντίστοιχο στο οποίο οδηγεί η υπέρβαση του συναισθήματος της ενοχής είναι το συναίσθημα της ηθικής ακεραιότητας.

Η ντροπή αναφέρεται στο σώμα ως στοιχείο της ταυτότητας μας αφορά στην συνολική ύφανση της αφήγησης του εαυτού, σε αιφνίδια επίγνωση κενών και χασμάτων που διαρρηγνύουν την προσωπική μας αφήγηση , στο αίσθημα ότι κάποιος είναι ανεπαρκής, μπροστά σε ένα σεβαστό ή αγαπημένο άλλο. Η εμπιστοσύνη που συνδέεται με την ντροπή βασίζεται στο να είναι «γνωστός στον άλλο» όπου η αυτό αποκάλυψη δεν εμπεριέχει άγχος για αυτή στην έκθεση. Η υπέρβαση της ντροπής οδηγεί σε ασφαλή ταυτότητα και σε αισθήματα ολοκλήρωσης του εαυτού μας .

Η ενοχή συνδέεται με το άγχος, που εκλύεται όταν παραβιάζονται οι περιορισμοί που θέτει το υπέρεγω, ενώ ,η ντροπή προέρχεται από την αποτυχία του να βιώσουμε τις προσδοκίες που θέτει ο «ιδανικός εαυτός »μας (The ideal shelf), δηλαδή « ο εαυτός όπως εγώ θέλω να είναι » Η ενοχή προκύπτει ,όταν μια (εσωτερικευμένη) κοινωνική απαγόρευση παραβιάζεται, ενώ η ντροπή επέρχεται, όταν οι στόχοι που θέτουμε για την προσωπική ταυτότητα μας, δεν επιτυγχάνονται

Σύμφωνα με άλλους μελετητές, η ντροπή, συνήθως, κάνει το άτομο να αισθάνεται κατώτερο, ανάξιο ή κακό, και συχνά αλλοιώνει την αίσθηση του εαυτού. Η ενοχή όμως εστιάζεται στους άλλους ανθρώπους. Βλέπουμε ότι τους κάνουμε κακό ή ότι τους πληγώσαμε και θέλουμε να επανορθώσουμε. Στη ντροπή κρύβουμε και καλύπτουμε τα πράγματα; στην ενοχή προσπαθούμε να τα αποκαταστήσουμε. .Η ενοχή συνδέεται με ειδικές πράξεις μάλλον παρά με τον συνολικό χαρακτήρα ή την ταυτότητα κάποιου.(Συν)αισθήματα ενοχής συχνά συμβαίνουν όταν έχουμε παραβιάσει μια αρχή που θεωρούμε δεσμευτική ,ακόμα μίαν είναι εντελώς δικής μας κατασκευής. Συχνά η ενοχή συνδέεται και με κάτι που δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε αλλά που νιώθουμε ότι θα έπρεπε να κάνουμε:επιζώντες από ένα δυστύχημα νιώθουν ενοχή επειδή νιώθουν ότι κάτι θα μπορούσαν να είχαν κάνει για να βοηθήσουν τους άλλους. Η ενοχή έχει να κάνει με το (μικρό ή μεγάλο)πρέπει……

Η ντροπή συνδέεται με το σώμα, το γυμνό σώμα Αναγνωρίζουμε το σώμα μας, κυρίως, μέσω των άλλων. «Γνωρίζω τη ψυχή μου καλύτερα από το σώμα μου «έγραφε ο Καρτέσιος. «Αλλά μπορώ να γνωρίζω μόνο το σώμα των άλλων καθώς δεν έχω πρόσβαση στη συνείδηση τους » Ο Φρουντ συνέδεσε την ντροπή με φόβους σωματικής έκθεσης και γύμνιας :η ντροπή βρίσκει την προέλευση της στο να είσαι γυμνός μπροστά στο βλέμμα του θεατή .Το γυμνό σώμα είναι ιερό αλλά και προ(σ)καλεί σε βεβήλωση:στα λατινικά -μας βεβαιώνει ο Giorgio Agamben- το ρήμα βεβηλώνω (profanare) ενέχει ένα διπλό αντιφατικό νόημα: από τη μια πλευρά, καθιστώ βέβηλο, μιαίνω, από την άλλη θυσιάζω .Πρόκειται για μια αμφισημία η οποία φαίνεται να συμφύεται στο λεξιλόγιο του ιερού ως τέτοιου Το επίθετο sacer , σήμαινε τόσο τον « σεπτό, τον καθαγιασμένο, τον αφιερωμένο στους θεούς » όσο και τον « κατηραμένο , τον αποσυνάγωγο» Η Μαρίνα Αμβραμοβιτς είναι μια από τις καλλιτέχνιδες που δουλεύουν με το σώμα .Το 1974,σε μια παράσταση είχε καθίσει δίπλα σε ένα τραπέζι ,προσφέροντας το σώμα της στους θεατές για να το κάνουν ο,τι ήθελαν με διάφορα αντικείμενα που βρίσκονταν πάνω σε εκείνο το τραπέζι: πριόνι, πιρούνι , δικράνι, τσεκούρι, ένα κραγιόν , ένα μπουκάλι άρωμα, κερί σπίρτα, σταφύλι, μέλι ψαλίδια: Στο τέλος η Μαρίνα μένει ολόγυμνη. Οι θεατές της έχουν ξεσχίσει τα ρούχα κι έχουν χρησιμοποιήσει στο σώμα της όλα τα αντικείμενα για να την πληγώσουν, να τη στολίσουν, να την χρωματίσουν. Ένας από τους θεατές της βάζει στο πρόσωπο ένα πιστόλι Το σώμα της λειτούργησε ως καταλύτης: Η καλλιτέχνιδα είχε καταφέρει να διεγείρει τα επιθετικά ένστικτα των θεατών, την κρυφή βιαιότητα τους, τις σεξουαλικές επιθυμίες τον φόβο και την ενοχή.

• Η ντροπή είναι ένα ισχυρότατο συναίσθημα που σχετίζεται με τον εξευτελισμό του σώματος. Ο Πλούταρχος διηγείται πως στην αρχαία Μίλητο εμφανίστηκε στις νεαρές παρθένους επιδημία αυτοκτονιών: «κάποτε τις Μιλήσιες παρθένες τις έπιασε πάθος δεινό και αλλόκοτο από άγνωστη αιτία. Γιατί σε όλες ,άξαφνα, έπεσε επιθυμία θανάτου και ορμή μανιακή για απαγχονισμό, και πολλές ξεφεύγοντας την προσοχή των άλλων απαγχονιζόντουσαν…»Πιθανολογούσαν ότι ο αέρας θα ανακατεύτηκε με κάποια ουσία που προκαλεί δηλητηρίαση και έκσταση και τους έφερε παραφορά του λογικού τους. Πάντως.« το κακό φαινόταν πως ήταν θειας προελεύσεως και υπέρτερο από την ανθρωπινή βοήθεια, μέχρι που με τη συμβουλή ενός μυαλωμένου ανθρώπου, γράφτηκε σχέδιο νόμου με το οποίο να περιφέρεται γυμνό το σώμα των απαγχονιζομένων στους δρόμους της πόλης. Και όταν επικυρώθηκε, όχι μονάχα συγκράτησε αλλά και ολότελα εξαφάνισε την επιθυμία των παρθένων για θάνατο.. »Οι αυτοκτονίες σταμάτησαν γιατί η ντροπή υπερίσχυσε της (απελπισμένης)επιθυμίας θανάτου. Ο Πλούταρχος εκφράζει τον θαυμασμό του: « μεγάλο, λοιπόν , τεκμήριο ευφυΐας και αρετής είναι ο φόβος της αδοξίας και η αδυναμία να υπομείνουν την φαντασία αισχρού πράγματος, και να φέρουν την καταισχύνη που θα τις έβρισκε μετά θάνατον ,αυτές που δεν δείλιαζαν, μπροστά στα φοβερότερα πράγματα, τον πόνο και τον θάνατο…» .

Τι κάνουν τα παιδιά-η εμείς όταν ντρέπονται;

Αν δεν μπορούν να κρυφτούν ,κρύβουν τα μάτια τους Στην ντροπή η άμεση παρόρμηση είναι, το να κρυφτείς, να τρέξεις μακριά, να συρρικνωθείς (να ανοίξει η γη να σε καταπιεί )οτιδήποτε για να αποφύγεις να είσαι ορατός. Αν κάποιος δεν μπορεί να φύγει , η αυτοκτονία πιθανώς να είναι η μόνη λύση.

(Ο Erving Goffman παραθέτει (στο Στίγμα ) το γράμμα μιας δεκαεξάχρονης στην Μις Miss Lonely Hearts; και τη ντροπή της; δεν έχει μύτη :

«Αγαπητή Μις Λόουν λυχαρτς
Είμαι δεκαέξι ετών και δεν ξέρω τι να κάνω αι θα σας ήμουν υποχρεωμένη αν μπορούσατε να μου πείτε τι να κάνω . […] Κάθομαι κοιτάω τον εαυτό μου, ώρες ολόκληρες και κλαίω . Έχω μια τεράστια τρύπα που χάσκει στο πρόσωπο μου και αυτό τους τρομάζει όλους -κι εμένα ακόμα .
Σε τι έχω φταίξει;
Κι αν ακόμα έκανα κακές πράξεις ,δεν μπορεί να τις έκανα πριν γίνω ενός χρόνου . Και πάλι αφού γεννήθηκα ετσι; Ρώτησα τον μπαμπά κι αυτός λέει δεν ξέρει , ίσως να έκανα κάτι στην άλλη ζωή πριν γεννηθώ ή μπορεί και να τιμωρούμαι για τις δικές του αμαρτίες . Δεν το πιστεύω γιατί είναι πολύ καλός άνθρωπος . Πέστε μου , θα έπρεπε να αυτοκττονήσω» ; Μια Απελπισμένη )

• Η ντροπή έχει να κάνει το βλέμμα , και την δική μου γύμνια. Η ντροπή ,εκφράζεται στην αρχή με την παρόρμηση να κρύψουμε το πρόσωπο μας ή να μας καταπιεί η γη (εσωτερικευμένος θυμός),η να ευχηθούμε να γίνουμε αόρατοι. Η ντροπή έχει να κάνει με,το βλέμμα του άλλου αλλά μπορεί να εμφανισθεί όταν παρόντες είναι μόνο ο εαυτός και ο καθρέφτης:« Όταν επιτέλους σηκώθηκα …πήγα μπροστά από ένα μεγάλο καθρέφτη να κοιταχτώ ,και πήγα μόνος μου. Δεν ήθελα κανένας να ξέρει πως ένιωσα όταν είδα τον εαυτό μου για πρώτη φορα …. Δεν άρχισα να ουρλιάζω σαν λυσσασμένος όταν αντίκρισα τον εαυτό μου. Απλώς ένιωσα μουδιασμένος . Αυτός ο άνθρωπος στον καθρέφτη δεν γινόταν να είμαι εγώ . Μέσα μου ένιωθα σαν ένας υγιής, κανονικός , τυχερός άνθρωπος -αχ όχι όπως αυτός στον καθρέφτη. Ωστόσο , όταν έστρεψα το πρόσωπο μου στον καθρέφτη, είδα εκεί τα δικά μου μάτια να με κοιτάνε , καίγοντας από ντροπή…..είδα ένα ξένο ,μια μικρή αξιολύπητη , αποκρουστική μορφή, κι ένα πρόσωπο που όσο το κοίταζα, γινόταν πονεμένο και κατακόκκινο από ντροπή. «
• Μπορεί να αισθανόμαστε ντροπή για τα συναισθήματα μας, για το άγχος, το φόβο ή την κατάθλιψη μας, το θυμό μας, πιστεύοντας ότι είναι κακό να αισθανόμαστε ετσι επειδή αυτό μας κάνει προβληματικούς ή και κατώτερους. Μπορεί να ντρεπόμαστε για το σώμα μας, για τις ικανότητες μας,. η να εκφράσουμε τρυφερά συναισθήματα στις σχέσεις μας. Σε κάθε περίπτωση η ντροπή «αφορά στην αίσθηση προσωπικής ταυτότητας, επειδή σχετίζεται με το άγχος για την επάρκεια της αφήγησης με την οποία το άτομο στηρίζει μια συνεκτική βιογραφία (του εαυτού του)». Ντροπή δημιουργείται όταν κάτι που είναι ,που έχει ή έχει κάνει κάποιος, προκαλεί(ή αυτός αισθάνεται ότι προκαλεί )την αποδοκιμασία των άλλων. Επειδή η αποδοκιμασία παίρνει την μορφή της περιφρόνησης η της αηδίας, μάλλον παρά του θυμού, η ντροπή συνδέεται με το πρόσωπο περισσότερο παρά με την πράξη. Το παράδοξο της ντροπής είναι ότι συχνά αναμιγνύει μια μοναδική ανάξια πράξη η χαρακτηριστικό, με το σύνολο της ταυτότητας ενός προσώπου. Μιλάμε για ντροπή όταν κάποιος σκέφτεται για κάποιον άλλον ως κακό άνθρωπο , και όχι απλά ότι έκανε κάτι κακό. Ετσι η ντροπή, αφορά στην ταυτότητα μάλλον παρά στην συμπεριφορά .
• Οι διαστάσεις της ντροπής και της ενοχής φαίνονται ανορθολογικές, αν δεν διακρίνουμε το νόημα που ενέχουν Ετσι αν και η ντροπή τυπικά ενέχει κάτι που κάποιος έχει πράξει, μπορεί να προκαλείται και από κάτι, που έχει υποστεί κάποιος. Τα θύματα του βιασμού τείνουν να κατηγορούν τον εαυτό τους, και αυτή η τάση μπορεί να πάρει την μορφή της ντροπής (είμαι το είδος του που προσέλκυε τέτοιες φασαρίες) ή της ενοχής (δεν έπρεπε να αφήσω κάποιον που δεν ήξερα να μπει στο διαμέρισμα) Η ντροπή μπορεί και να μην εξαρτάται από τις πράξεις κάποιου (όπως το να έχει κανείς φτωχούς γονείς, ή να το γεγονός ότι γεράσει). Ένα θύμα βιασμού μπορεί να αισθάνεται ντροπιασμένο αν πιστεύει ότι οι άλλοι πιστεύουν ότι θα μπορούσε να είχε πάρει καλύτερες προφυλάξεις ή να πρόβαλλε περισσότερη αντίσταση. Ένας γέρος μπορεί να αισθάνεται ντροπή μπροστά σε κάποιον που εκφράζει την απέχθεια του για τους γέρους
• Η ντροπή συχνά εστιάζεται στην ορατή πλευρά του εαυτού, το σώμα, σχετίζεται με φόβους σωματικής έκθεσης και γύμνιας. Η ντροπή βρίσκει την προέλευση της στο να είσαι γυμνός κάτω από το διερευνητικό βλέμμα του θεατή. Ο φόβος του να πιαστείς γυμνός, είναι πρωταρχικά ένα συμβολικό φαινόμενο που εκφράζει την σχέση έντασης και διαντίδρασης ανάμεσα στην υπερηφάνεια και την ντροπή» Η ντροπή προϋποθέτει ότι κάποιος είναι απόλυτα εκτεθειμένος και ότι έχει συνείδηση του γεγονότος ότι τον βλέπουν: με μια λέξη είναι ντροπαλός. Είναι ορατός και όμως δεν είναι έτοιμος για να είναι ορατός. Ετσι εξηγείται -όπως μας λέει ο Ερικ Ερικσον γιατί ονειρευόμαστε την ντροπή ως μια «κατάσταση που μας κοιτάνε όταν είμαστε μισό ντυμένοι, όταν φοράμε νυχτικό ή όταν είμαστε «με τα βρακιά μας κατεβασμένα »
•  Η άλλη πλευρά του νομίσματος της ντροπής είναι η υπερηφάνεια, η αυτοεκτιμηση, η πίστη στον ολοκληρωμένο εαυτό μας και στην αξία της αφήγησης του εαυτού μας

(Να μια άλλη διαφορά από την ενοχή :η ενοχή δεν έχει ένα θετικό (συν)αισθημα ως αντίστοιχο)
Ένα πρόσωπο που επιτυχώς προωθεί μια αίσθηση υπερηφάνειας για τον εαυτό του αισθάνεται ότι η ταυτότητα του είναι δικαιωμένη και ενιαία Όμως η υπερηφάνεια είναι διαρκώς εκτεθειμένη και ευάλωτη στις αντιδράσεις των άλλων, στην προσβολή και στην ταπείνωση. Η ντροπή, σχετίζεται με την ταπείνωση αλλά και διαφέρει από αυτήν

Η ταπείνωση έχει αρκετές ομοιότητες και διάφορες με τη ντροπή. Και οι δυο σχετίζονται με επώδυνα συναισθήματα προσβολής και απόρριψης .Πιστεύουμε ότι ο άλλος μας στέλνει το μήνυμα ότι είμαστε απαράδεκτοι, ανεπαρκείς και κακοί. Στην περίπτωση της ντροπής εκλαμβάνουμε τα μηνύματα αυτά ως αποδείξεις ότι όντως κάτι δεν πάει καλά με εμάς, αλλά στην περίπτωση της ταπείνωσης δεν τα πιστεύομε απαραίτητα. Ένα ακραίο παράδειγμα είναι τα άτομα που έχουν βασανιστεί, τα οποία μπορεί να νιώθουν ταπείνωση αλλά δεν νιώθουν ντροπή, γιατί δεν θεωρούν τον εαυτό τους κακό .

Αυτό που έχει σημασία είναι το ποιον κατηγορούμε τον εαυτό μας ή τους άλλους – για την προσβολή ή το πλήγμα που δεχόμαστε. Αυτό βέβαια δεν αποτελεί ασφαλές κριτήριο, γιατί μερικές φορές κατηγορούμε και τον εαυτό μας και τους άλλους. Για παράδειγμα ,τα άτομα που έχουν υποστεί κακοποίηση μπορεί να νιώθουν ταπείνωση για την κακοποίηση και να κατηγορούν το άτομο που τη διέπραξε. Μπορεί όμως να νιώθουν ότι εξαιτίας της κακοποίησης έχουν καταστραφεί και έχουν χάσει την αξία τους …………………

Η ντροπή συνδέεται άμεσα με τις δυσκολίες των ατόμων στο να αποκτήσουν μια δική τους ,ξέχωρη ταυτότητα διαφοροποιημένη από την ναρκισσιστική αίσθηση μοναδικότητας που είχαν στη σχέση με αυτούς του τους φρόντιζαν στην παιδική τους ηλικία (τους γονείς τους) ….

………………………………………………….

Η ταυτότητα κάποιου συντίθεται μέσα από μια επιλεκτική αφήγηση: ανασυντίθεται εκ των υστέρων: ως αναδρομική βιογραφία. Η αναδρομική βιογραφία που συνθέτει την ταυτότητα μας στηρίζεται στον αναστοχασμό της ζωής μας ,του εαυτού μας . Διαλέγουμε απ’ τον σωρό των βιωμάτων μας εκείνη την ενθύμηση πού ξαναδίνει νόημα στην τωρινή ζωή μας. Απωθούμε τις ταπεινώσεις, το μη οικείο ,το παράδοξο και επιλέγουμε ό,τι μπορεί να δομήσει μιαν αυτάρεσκη συνέχεια.

Αυτή η αναδρομική αφήγηση οφείλει να είναι γοητευτική και συνάμα συνεκτική, να ενέχει μια φαινομενική διαδοχή, Αλλά για να είναι πειστική για τον εαυτό η αυτοβιoγραφια του, δεν μπορεί να είναι ολότελα φανταστική. Ο εαυτός αναγκάζεται να αναπλάθει συνεχώς τα στοιχεία πού εισβάλλουν από τον εξωτερικό κόσμο τα, σμίγοντας τα με την προσωπική του ιστορία. Συνθέτει έτσι ένα υπαρξιακό πλαίσιο, πού ανακουφίζει το άτομο, ένα προστατευτικό κέλυφος και φίλτρο για να ερμηνεύσει και τιθασεύσει την πολυμορφία της καθημερινότητας του. Αυτό το υπαρξιακό πλαίσιο , η «οντολογική μας ασφάλεια» απειλείται σήμερα -διαρκώς-περισσότερο- από την ντροπή παρά από την ενοχή .

« Ο ασθενής σήμερα -παρατηρούσε ήδη κατά τη δεκαετία του ΄60 ο Ερικ Ερικσον – πάσχει περισσότερο από το πρόβλημα του τι θα έπρεπε να πιστεύει και ποιος θα έπρεπε ή θα μπορούσε να είναι ή να γίνει ;ενώ ο ασθενής της πρώιμης ψυχανάλυσης υπέφερε περισσότερο κάτω από απαγορεύσεις που τον εμπόδιζαν από το να είναι αυτό και αυτός που νόμιζε ότι ήξερε τι ήταν»

Στην ταινία των Monty Python Ένας προφήτης μα τι προφήτης o Μπραιαν μιλά σε ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων που τον έχουν επιλέξει για προφήτη τους. Ο Μπραιαν, που δεν θέλει τη δουλειά, τους φωνάζει :«Είστε όλοι άτομα »Το πλήθος άπαντα με μια φωνή:« Ναι ,είμαστε όλοι άτομα » Η μοναδικά εξαίρεση είναι ένας άνδρας που λέει :«εγώ δεν είμαι».

Σήμερα ο καθένας πρέπει να είναι «κάτι ιδιαίτερο»,χωρίς όμως καθόλου να ξεχωρίζει με οποιονδήποτε τρόπο.

Οι ταχύτατες σύγχρονες αλλαγές, προϋποθέτουν ένα άτομο »’σκηνοθέτη της βιογραφίας του, της ταυτότητας του της κοινωνικής του δικτύωσης , των δεσμών, των πεποιθήσεων‘’ .

Ο εξατομικευμένος μετανεωτερικός άνθρωπος -σε αντίθεση με το νεωτερικό άτομο – είναι αυτός πού πρέπει να επιλέξει, να αποφασίσει -όχι μόνο πως θα πράξει αλλά και τι θα πράξει. Εν μέσω μιας απειρίας επιλογών ο εξατομικευμένος άνθρωπος καλείται να διαλέξει μέσα από ένα καλειδοσκόπιο άπειρων επιλογών. Έτσι το γεγονός ότι έχουμε νικήσει τη μοίρα καταντά απρόσμενο μειονέκτημα της σύγχρονης ζωής .Από μας περιμένουν να αποφασίζουμε για πολλά , σχεδόν για όλα. Οι σύγχρονοι άνθρωποι φτάνουν στο σημείο να πιστεύουν ότι αποτελούν τους συγγραφείς της προσωπικής τους ιστορίας , ότι το κάθε γεγονός στην ζωή τους έπρεπε να έχει ένα νόημα πού να τους προσδιορίζει, αλλά το τι είναι αυτό το νόημα, οι αστάθειες και οι αντιφάσεις της ζωής τους εμποδίζουν να το βρουν. Καλούνται επίσης να εξερευνήσουν την ψυχή τους την οποία μεταχειρίζεται σαν να έχει την δική της ξεχωριστή ζωή. Και αυτή η διαρκής αναζήτηση της ατομικής εμπειρίας είναι αγωνία για την» αναζήτηση της προσωπικότητας» αγωνία πού ανάμεσα στα άλλα σημαίνει και καθημερινή, προσωπική επιλογή του χρόνου, όχι μόνο του παροντικού αλλά και του παρελθόντος χρόνου .Ο καθένας καλείται να επιλέξει την προσωπική ιστορία του ,με τον αποκλεισμό εικόνων πού ενοχλούν και απωθούνται, να ζωγραφίσει το πορτραίτο του ως ακινητοποίηση της στιγμής, υπόμνηση της επιθυμίας για αθανασία ως Tatoo στο σώμα του. Οι κίνδυνοι πού ελλοχεύουν σε αυτή τη διαρκή κατασκευή του εαυτού μας είναι διαρκείς και πάντα παραμονεύει η αποτυχία.

Ετσι είναι η ντροπή ,(για την διαρκώς ανεπαρκή προσωπική αφήγηση) ,και όχι η ενοχή ,(για τις πράξεις που παραβιάζουν απαγορεύσεις )που μάλλον χαρακτηρίζει τον άνθρωπο στην εποχή της σύγχρονης υπέρ-εξατομίκευσης.
Σήμερα τα άτομα ζουν σε μια μόνιμη κατάσταση ντροπής και αμφιβολίας -,καθώς η αμφιβολία -όπως λέει ο Ερικ Ερικσον -είναι αδελφή της ντροπής.» ……

Πόση αμφιβολία μπορεί ν¨ αντέξει ο άνθρωπος ; Η σύγχρονη (ανα)βίωση εθνικισμών και φονταμενταλισμών μοιάζει να σφραγίζεται από μια -εκ των υστέρων – εγκατάλειψη. Στην εποχή μας ,συχνά το άτομο μπροστά στη διαρκή κατάσταση αμφιθυμίας, βρίσκει καταφύγιο στην «κατασκευασμένη, ενεργητική ,συνειδητή εγκατάλειψη της αμφιβολίας» . Εγκαταλείπει την αμφιβολία, του δισταγμούς , την ανοχή του άλλου, πού σε συνθήκες διαρκούς αβεβαιότητας θυμίζουν κινούμενη άμμο, και βυθίζεται στη θαλπωρή των φονταμενταλισμών και εθνικισμών , για να ανακουφισθεί κατά κάποιο τρόπο ή ένταση των διλημμάτων που αντιμετωπίζει .

Η Ντροπή και το βλέμμα

Τι κάνουν τα παιδιά-η εμείς- όταν ντρέπονται; ;Αν δεν μπορούν να κρυφτούν , κρύβουν τα μάτια τους. Στην ντροπή η άμεση παρόρμηση είναι, το να κρυφτείς, να τρέξεις μακριά, να συρρικνωθείς (να ανοίξει η γη να σε καταπιεί )οτιδήποτε για να αποφύγεις να είσαι ορατός. Αν κάποιος δεν μπορεί να φύγει , η αυτοκτονία πιθανώς να είναι η μόνη λύση . « Μη με κοιτάς» -λέει ο μανιακός Φράνκ Μπουθ (τον υποδυεται ο Denniς Hopper) στην Ντόροθι Βάλενς (Isabella Rosselini) καθώς την βιάζει ,στην ταινία Blue Velvet. Η ντροπή έχει να κάνει με το βλέμμα , και την δική μου γύμνια. Η ντροπή ,εκφράζεται στην αρχή με την παρόρμηση να κρύψουμε το πρόσωπο μας ή να μας καταπιεί η γη (εσωτερικευμένος θυμός),η να ευχηθούμε να γίνουμε αόρατοι. Η ντροπή έχει να κάνει με το βλέμμα του άλλου ,αλλά μπορεί να εμφανισθεί όταν παρόντες είναι μόνο ο εαυτός και ο καθρέφτης:« Όταν επιτέλους σηκώθηκα …πήγα μπροστά από ένα μεγάλο καθρέφτη να κοιταχτώ ,και πήγα μόνος μου. …. .είδα ένα ξένο ,μια μικρή αξιολύπητη , αποκρουστική μορφή, κι ένα πρόσωπο που όσο το κοίταζα, γινόταν πονεμένο και κατακόκκινο από ντροπή.»

Σε γενικές γραμμές η ντροπή σχετίζεται με το πώς νομίζουμε ότι μας βλέπουν οι άλλοι Για τον Sartre, η συνείδηση αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα με το βλέμμα του άλλου. Στο παράδειγμα που δίνει ,κάποιος είναι σκυμμένος σε μια κλειδαρότρυπα, συγκεντρωμένος στη σκηνή που διαδραματίζεται πίσω από την πόρτα ,όταν συνειδητοποιεί ότι κάποιος άλλος έχει το βλέμμα του προσηλωμένο πάνω του : βλέποντας ξαφνικά τον εαυτό του μέσα από τα μάτια του άλλου, αισθάνεται ντροπή.

Όμως αυτός που ντρέπεται θα ήθελε να αναγκάσει τον κόσμο να μη τον κοιτάζει ,να μην παρατηρεί την γύμνια του, την αποκάλυψη του. Θα ήθελε να καταστρέψει τα μάτια του κόσμου ,Για να νικήσει την ντροπή πρέπει να νικήσει το βλέμμα του άλλου .

Υπάρχει -λέει πάλι ο Ερικ Ερικσον- μια εντυπωσιακή Αμερικανική μπαλάντα, όπου ένας εγκληματίας που πρόκειται να κρεμαστεί μπροστά στα μάτια όλης της κοινότητας, αντί να αισθάνεται δίκαια τιμωρημένος, αρχίζει να επιπλήττει τους θεατές, τελειώνοντας κάθε περιφρονητική του φράση με τα λόγια «Ο Θεός να καταραστεί τα μάτια σας».

Aποσπασμα απο το αρθρο του περιοδικου ΕΝΕΚΕΝ με τίτλο «Η Ντροπή» .. (Χειμώνας 2007) 

(….δια χειρός  Νοσφεράτου)