-Το κύμα

Μερικές σκόρπιες και «ανισοβαρείς» σκέψεις με αφορμή την ταινία « ΤΟ ΚΥΜΑ» του Ντένις Γκάνσελ. Μια ταινία που παρασέρνει σε ένα ασφυκτικό ταξίδι, που χτίζεται βήμα – βήμα έως την τελική κορύφωση.

Είναι καταφανής η αναφορά της ταινίας στη γένεση, τη δομή και τις λειτουργίες του ναζισμού. Και, αν ο θεατής θέλει να είναι ειλικρινής απέναντι στην Ιστορία και τον εαυτό του, θα δει και το σταλινισμό ( και λοιπούς –ισμούς ). Νομίζω ότι θα ήταν κρίμα – ίσως και  …βολικό;! – το να μείνουμε σε αυτό το σημαντικό μεν, αλλά πρώτο επίπεδο.

«Το Κύμα» πραγματεύεται τη γένεση και αναπαραγωγή ολοκληρωτικών καταστάσεων γενικότερα. Από το μαζικό πολιτικό επίπεδο έως την καθημερινότητα.

Αλιεύσαμε και δημοσιεύουμε μερικές σκέψεις του Δ. Οικονομίδη για την εξαιρετική ταινία «ΤΟ ΚΥΜΑ»

Ξεκινάει με το ρόλο του σώματος και των συγκινήσεων, τη χρήση τους με την πιο πρωτόγονη έννοια που έξυπνα και έντεχνα χρησιμοποιείται από τον καθ(οδ)ηγητή Ράϊνερ Βένγκερ. Το εγχείρημα, από τη στιγμή που το προτείνει ο Β., κάτι σαν πειραματικό μάθημα και παιχνίδι – πολύ πιθανά με την καλή πρόθεση εκ μέρους του Β. να διδάξει βιωματικά.- γίνεται και «ιδεολογικό πρόγραμμα ». « Ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με τις καλύτερες προθέσεις ». Δεν αρκεί να δηλώνει και να νιώθει κανείς προοδευτικός, οι μέθοδοι και η σκέψη του θα το αποδείξουν. Το « παιχνίδι » ξεκινά με σωματικές ασκήσεις και διέγερση έντονων συγκινήσεων. Η απολυτοποίηση της αξίας του σώματος παραπέμπει στο βιολογικό πυρήνα του ρατσισμού. Η υπέρμετρη χρησιμοποίηση των συγκινήσεων ( συναισθηματισμός ) έρχεται να δημιουργήσει τόσο την αίσθηση της Δύναμης όσο και το ζεστό κουκούλι. Πράγματα  που κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη και που η ολοκληρωτική αγέλη δημιουργεί με τη μορφή αποκλειστικά – ή, έστω, σε κυρίαρχο βαθμό – πρωτογενών συγκινήσεων που παραμένουν σε ακατέργαστη και μαζοποιημένη μορφή.

Η απολυτοποίηση της αξίας του σώματος και της ακατέργαστης συγκίνησης συνοδεύονται/οδηγούν στην υποτίμηση της σκέψης ως λειτουργίας αναστοχασμού και κριτικής.

Άλλο στοιχείο είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ του Ηγέτη ως μορφή της Θείας Πρόνοιας, της κλίκας των άμεσων συνεργατών και της μάζας. Η μάζα ( οι μαθητές της τάξης ) δεν παρουσιάζονται στο έργο – και πολύ σωστά – ως άβουλοι, παθητικοί δέκτες που τους επιβλήθηκε εκ των έξω η δικτατορία του καθηγητή, ούτε ως « τα κακόμοιρα παιδιά που παρασύρθηκαν από τις κακές παρέες». Είχαν τη δυνατότητα και την επιλογή να σκεφτούν, να ακούσουν τις φωνές εκείνων των συμμαθητών τους που αμφέβαλλαν,  διαφωνούσαν και έφυγαν. Μπορούσαν να αναλογιστούν τις προφανείς ομοιότητες του «παιχνιδιού»με τη ναζιστική εμπειρία.( Ο Χίτλερ ως γνωστόν ανέβηκε στην εξουσία κοινοβουλευτικά ). Πλην όμως αφέθηκαν να σαγηνευτούν από τη Δύναμη. Αρκέστηκαν  – και πάλι ελάχιστοι, διότι η πλειοψηφία παρέμεινε σιωπηλή – σε εύκολες απόψεις του τύπου «Εντάξει, οι ναζί ήταν κακοί. Το καταλάβαμε. Πάμε παρακάτω;»,  λειτουργώντας δηλαδή με την ψευδαίσθηση ότι με βερμπαλιστικές κοινοτοπίες ξορκίζεται το κακό.

«Το Κύμα » μιλάει για το Κακό και ως αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού μας. Η ψυχανάλυση, η πολιτική επιστήμη, η ανθρωπολογία, η φιλοσοφία έχουν μιλήσει και συνεχίζουν να πραγματεύονται το θέμα. Απομυθοποιούν βολικές αντιλήψεις όπως: το σωκρατικό «ουδείς εκών κακός » ( κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του ) ή την άποψη των θρησκειών ότι το Κακό είναι « Εξαποδό » δηλαδή έξω από εμάς! , στο Σατανά ή στους άλλους ( τους ξένους, τους διαφορετικούς ). Βολικές αντιλήψεις τις οποίες καλλιέργησε και η Αριστερά με τις μεταφυσικές απόψεις, ότι το Κακό είναι αποτέλεσμα των εκμεταλλευτικών κοινωνιών και μόνο και ότι με την εγκαθίδρυση του κομμουνισμού όλα τα επιθετικά ένστικτα θα καταλάγιαζαν και ο Άνθρωπος θα ξαναέβρισκε το Χαμένο Παράδεισο, τον οποίο είχε χάσει εξαιτίας του Σατανά ( και της Εύας , στην πιο φαλλοκρατική εκδοχή ). Κι ότι με την καλοσυνάτη και σοφή καθοδήγησή της θα οδηγούσε τις παρασυρμένες πλην τίμιες κατά βάθος μάζες στο δρόμο της Αρετής ( διότι οι μάζες, ως .. γνωστόν είναι βλάκες και ανήμπορες να δράσουν. Τώρα το πώς την επόμενη στιγμή γίνονται ο Λαός-Θεός, τρέχα γύρευε;!). Απόψεις με τις οποίες αποκοιμηθήκαμε επί αιώνες, εναποθέτοντας τις τύχες μας στα κάθε λογής ιερατεία επαϊόντων (θρησκευτικά, πολιτικά, επιστημονικά κλπ ). Αυτά συμβαίνουν αντί να ασχοληθούμε οι ίδιοι, να τολμήσουμε να συνδιαλλαγούμε με το Κακό στον  εαυτό μας και στην κοινωνία, τη βία και την καταστροφικότητα που κουβαλάμε και να τους βάλουμε όρια, να στρέψουμε την τεράστια ενέργεια του Κακού στη Δημιουργία, να το εξημερώσουμε, στο βαθμό που μπορούν να γίνουν τα παραπάνω. Είναι ενδιαφέρον ότι τις δύο μαθήτριες που εξεγείρονται και αγωνίζονται μέχρι το τέλος δεν τις παρουσιάζει ως Αγγέλους, ως το «αιώνιο Καλό». Αντίθετα. Και αυτές  έμειναν ως ένα σημείο στο παιχνίδι, σαγηνεύτηκαν, το απήλαυσαν. «Ουδείς τέλειος» αλλά, κι αυτό είναι ένα θέμα:  το ζητούμενο δεν είναι να είναι κανείς τέλειος, Θεός. Αλλά, όπως οι δύο κοπέλες, καθώς και ένα αγόρι την ύστατη στιγμή, να έχει το κουράγιο να δει τον κίνδυνο που ελλοχεύει για την κοινωνία ( την τάξη και το σχολείο τους και τις ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ των μαθητών, στο έργο ), να αρνηθεί την – υπαρκτή και αναμφισβήτητη – ηδονή και την αίσθηση Ισχύος χωρίς μέτρο που προσφέρει η συμμετοχή σε μια αγέλη. Αυτά τα παιδιά πήγαν ένα βήμα πιο πέρα και στάθηκαν απέναντι στη Μάζα, πήγαν πέρα και αντίθετα στη ναρκισσίλα τους και στην ανάγκη του να ανήκεις κάπου με οποιοδήποτε κόστος. Είχαν το θάρρος να «μην ανήκουν» για ένα διάστημα ( στην αγέλη ) αλλά να ανήκουν στο ανθρώπινο γένος, να υπερασπιστούν το μέλλον, τη ζωή, τη δημοκρατία στην πιο ευρεία και θεμελιακή της μορφή.

Η ταινία περιγράφει επίσης το πώς τα διάφορα ελλείμματα – και κοινωνικής αλλά και ατομικής φύσεως – όπως: η έλλειψη συλλογικών αξιών, ο κατακερματισμός και η διάλυση των ανθρώπινων σχέσεων αλληλεγγύης, η συνεχής απόρριψη και αποκλεισμός από τα θεμελιώδη αγαθά της ζωής αλλά και η απόρριψη σε προσωπικό επίπεδο, αποτελούν το εύφορο έδαφος για την καλλιέργεια της μνησικακίας και του φθόνου και για την εμφάνιση ενός ριζοσπαστισμού ολοκληρωτικού τύπου.

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο σκηνοθέτης δεν κατέφυγε στην εύκολη και προφανή καταγγελία του μόνο του ακροδεξιού ολοκληρωτισμού. Ο εμπνευστής του πειράματος, καθηγητής Ρ.Β., υπήρξε στα νιάτα του καταληψίας σε εναλλακτικούς χώρους της συνοικίας Kreuzbeg του Βερολίνου και συνεχίζει να ζει «εναλλακτικά» (;). Σε ένα ποταμόπλοιο δηλαδή όχι σε πολυκατοικία-κλουβί. Κάπου εκτός πόλης, δηλαδή στη φύση, μεν, αλλά και μακριά από τους ανθρώπους, δε! Η ομάδα αναρχικών που συγκρούεται  με τα μέλη του «Κύματος», θεωρώντας τους  δίκαια φασίστες, λειτουργεί εξίσου στρατιωτικά, με χρήση φυσικής βίας και σε τελευταία ανάλυση αποδεικνύεται ότι αυτό που τους ενόχλησε ήταν η κάλυψη των γκράφιτί τους! Δηλαδή ο δικός τους ζωτικός  χώρος – το «χωραφάκι» τους, το «έθνος» τους ή η …συνιστώσα τους χμ!χμ! –  και όχι ο κίνδυνος για τη δημοκρατική έκφραση γενικά για όλη την κοινωνία.

Πόσες αυτοαποκαλούμενες αντιεξουσιαστικές ομάδες δε λειτουργούν με όρους «πρωτόγονης ορδής » ( κατά Φρόυντ ). Δηλαδή με επιβολή ενός ( και μοναδικού ! ) Ηγέτη ( συνήθως κυρίαρχο αρσενικό , λιγότερο συχνά, αμαζόνα), με οικογενειοκρατία και κλίκες αυλικών-μαντρόσκυλων, με αποκλεισμό και συχνά βίαιη αντιμετώπιση της διαφορετικής άποψης, φυσική βία ως μέσω «πειθούς», περιφρόνηση και αλαζονεία απέναντι στους «εκτός ημών », με το πρόσχημα ότι είναι « αποχαυνωμένος και μαλθακός λαουτζίκος »; Πόσα κόμματα και ομάδες που ομνύουν στο όνομα της ανανέωσης, της δημοκρατίας και του αντισταλινισμού δεν λειτουργούν στην πράξη με στοιχεία –  όχι τόσο ακραία – του «Κύματος»;

Το ζευγάρι  των «απελευθερωμένων » γονέων στο έργο, που διατηρεί με τα παιδιά του ισοπεδωτικές σχέσεις, χωρίς όρια, διάκριση των ορίων μεταξύ των δύο κόσμων ( ενηλίκων –ανηλίκων ), χωρίς γονεϊκή authority / ( χαρακτηριστικές σκηνές: το ζευγάρι χουφτώνεται μπροστά στα μάτια της κόρης και του φίλου της, η μητέρα ακούει με «δημοκρατική » απάθεια τα περί του Κύματος και, ενώ αναγνωρίζει τον κίνδυνο, περιορίζεται σε έμμεσα και ειρωνικά σχόλια – ίσως γιατί θεωρεί ότι αν εκφράσει γνώμη ή και παρέμβει άμεσα θα… προσβάλλει την προσωπικότητα της κόρης της; – οι τραγικές επικλήσεις της κόρης, που κανείς δεν αφουγκράζεται, για το ότι ο μικρός αδερφός χρειάζεται όρια – στη συνέχεια ο αδερφός θα εξελιχθεί σε «μαντρόσκυλο» του Κύματος τρομοκρατώντας τους άλλους συμμαθητές του ).

 

Το υποδηλούμενο σχόλιο του σκηνοθέτη; Αυτό που, πολύ πετυχημένα, αναφέρεται στα ΝΕΑ 8/11 « Η απόσταση από το «όλοι μαζί» στους… ναζί δεν είναι πάντα αγεφύρωτη».

Θα πρέπει να αναρωτηθούμε σχετικά με ρεύματα που θα τα ονόμαζα « ψευδό-υπερελευθεριακά » – υπό την έννοια ότι, ξεπερνούν τα όρια της απελευθέρωσης και μπαίνουν στα ολισθηρά χωράφια της ανομίας και της ασέβειας – που αναπτύσσονται παράλληλα με τις απελευθερωτικές θεωρίες σε κάθε εποχή. Η περίοδος 60-70 είναι η πιο κοντινή και πολύ σημαντική με τις ριζικές αλλαγές που έφερε. Τι στοιχεία έχουν που οδηγούν στην άλλη όψη του νομίσματος, σχετικά με το «Κύμα»; Η « υποχρεωτική αγάπη » του άλλου, είτε στην αγαπησιάρικη και υπερ-συνεναιτική μορφή κάποιων « εναλλακτικών » μορφών  είτε του χριστιανικού «αγαπάτε αλλήλους » ( μου φαίνεται πως κάπου μιλάει ο  Σλ. Ζίζεκ γι’ αυτό  ), η ισοπέδωση των ορίων και των διαφορών, η υπερβολική συνεναιτικότητα και η προοδευτική εξάλειψη διαδικασιών κριτικής συζήτησης, απόφασης, λογοδοσίας δηλαδή πραγματικής δέσμευσης, δεν αποτελούν έναν ανεστραμμένο ολοκληρωτισμό;

Μήπως να αφουγκραστούμε , επιτέλους, την ψυχανάλυση  που επιμένει να καταδεικνύει ότι , εκτός από τον ψυχρό, δεσποτικό, αυταρχικό Γονιό, είναι εξίσου τραυματικός και καταστροφικός και ο υπερπροστατευτικός, ασφυκτικός Γονιός που γίνεται φιλαράκι με τα παιδιά του ;

Αλλά ας επιστρέψουμε στο συλλογικό. Όσο και αν είναι απαραίτητο να μιλάμε για το ναζισμό και το σταλινισμό, και οφείλουμε να μην ξεχνάμε να το κάνουμε, είναι, κάπου, και κάπως εύκολο! Ειδικά το να το βλέπουμε μόνο στους άλλους! Πόσο επιτρέπουν, πόσο αντέχουν οι πολιτικοί σχηματισμοί, οι επιστημονικές εταιρείες, οι ομάδες δουλειάς, τα άτομα να διακρίνουμε «εντός » τους τις αντιδημοκρατικές λειτουργίες, τα παραγοντιλίκια, τη διαμόρφωση προσωπικής καριέρας εις βάρος της συλλογικής προσπάθειας στις « γραμμές»μας; Και γιατί κάποιοι συνεχίζουν να μιλάνε ακόμη για «γραμμές», δηλαδή στοιχίσεις;

Τελευταίο σχόλιο. Είναι ενδιαφέρον το ότι ο σκηνοθέτης ανακατεύει και τα δύο φύλα στην εμπλοκή τους με το «Κύμα». Τα «σερνικά » έχουν … δικαιωματικά την πρωτοκαθεδρία. Αλλά το θηλυκό δεν εμφανίζεται ως Αγία Άμεμπτος Εικόνα. Οι δύο μαθήτριες που θα γίνουν ο πυρήνας της αντίστασης συμμετείχαν για αρκετό διάστημα στην εμπειρία. Η Διευθύντρια του σχολείου ενθαρρύνει ανοιχτά τον Ράινερ, με μια λάμψη στα μάτια που δεν προσπαθεί να την κρύψει. Δεν αφήνεται η ευθύνη του Απόλυτου Κακού μόνο στο αρσενικό. Οι εξουσιαστικές κοινωνίες επί χιλιετίες είναι ανδροκρατικές. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι υπήρξαν εξουσιαστικές και αιμοχαρείς κοινωνίες γυναικοκρατικές. Και ο 20^ος αιώνας «φρόντισε» να μας δώσει παραδείγματα θηλυκής συμμετοχής στο Κακό, από τους Ναζί και τη KGB έως τη Σιδηρά Κυρία  της Μ.Βρεταννίας και την Κ.Ράϊς. Το φύλο – ή το χρώμα ή το επαναστατικό παρελθόν ή οι επαναστατικές δηλώσεις – δεν αποτελούν στοιχείο «εγγενούς » Καλού ούτε το εγγυούνται! Οι ολοκληρωτικές αγέλες ( πολιτικές, θρησκευτικές, αθλητικές, παρεϊστικές κλπ ) συνήθως κυριαρχούνται τόσο αριθμητικά όσο και σε επίπεδο εξουσία από αρσενικά ( αντράκια , Κουταλιανούς ). Τα θηλυκά  που συμμετέχουν εμφανίζονται ως αμαζόνες, «αντρούτσες».

Έχουμε όμως να κάνουμε, όντως, με άντρες και γυναίκες; Δηλαδή με προσωπικότητες ώριμες που αναλαμβάνουν την ευθύνη του εαυτού και των πράξεων τους, αναγνωρίζουν το άλλο φύλο και την εν γένει ετερότητα,  συνυπάρχουν και ενίοτε χαίρονται με την ύπαρξη του άλλου, σέβονται  και προστατεύουν την ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια; Μάλλον όχι. Ίσως – σίγουρα – ατομικά, ξέχωρα και έξω από την αγέλη, πολλοί να είναι εξαιρετικοί άνθρωποι. Εκεί μέσα όμως λειτουργούν αρχαϊκά, πρωτογενώς ( σε συναισθηματικό και κοινωνικό επίπεδο ) όπου το φύλο και γενικά η αναγνώριση της ετερότητας συσκοτίζονται, εκδιώκονται από τη συνείδηση και αυτό που επικαλύπτει τα πάντα είναι η Ισχύς και η διάλυση σε μια ομοιογενή, μαγματική, άφυλη Μάζα..

Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι στα ελληνικά, που χρησιμοποιούν το ουδέτερο γένος, το Κακό, το Κεφάλαιο, το Χρήμα, το Κράτος δεν είναι αρσενικού ή θηλυκού γένους αλλά ουδέτερου! Μήπως να … ουδετεροποιούσαμε και τη Βία, την Εξουσία, την Ιεραρχία κλπ «Κακά»;!

 

Στο σημείωμα αυτό αφήνω εκτός εν γνώσει μου διάφορες παραμέτρους. Ήθελα να επικεντρώσω σε κάποια στοιχεία που κατά τη γνώμη μου περνιούνται « ξώφαλτσα » και συνήθως η επικέντρωση γίνεται στο προφανές, όπως επανέλαβα αρκετές φορές.

( Π.χ. ότι δεν υπάρχει ολοκληρωτικό φαινόμενο χωρίς την παρουσία του εκφοβισμού του Τρόμου, ο οποίος υπάρχει ήδη και πριν την «κατάληψη της Εξουσίας » και βαδίζει χέρι –χέρι με τη συναίνεση και τη συνενοχή, την στηρίζει και στηρίζεται από αυτή. Στη συνέχεια θα κυριαρχήσει διότι, από ένα σημείο και μετά, ένα τέτοιο σύστημα δεν μπορεί παρά να στηριχτεί στον ολοένα αυξανόμενο Τρόμο).

 

Επίσης αναφέρθηκα « ανισόβαρα » σε ζητήματα που αφορούν τον « αντιεξουσιαστικό »χώρο- όπως και την κουλτούρα ’68 – γιατί αρκετά έχουν μυθοποιηθεί αυτές οι καταστάσεις (  μια και είναι εχθροί των εχθρών μας … κάποιοι τους « παρασυμπαθούν » και τις αφήνουν στο απυρόβλητο της κριτικής, στην υποβόσκουσα συμπάθεια εώς και την ανοιχτή ).

 

 

Για  πιο αναλυτική και συγκροτημένη ανάγνωση:

 

– Χάνα Άρεντ : Το ολοκληρωτικό σύστημα, ΕΥΡΥΑΛΟΣ ( γιατί αυτή η συγγραφέας είανι τόσο «άγνωστη » και ιδίως αυτό το έργο της ;!)

– Κ.Καστοριάδης … όλα !!!

– Νίκος Ηλιόπουλος: Νεόι δρόμοι για τη δημοκρατική πολιτική σκέψη. Κριτική παρουσίαση του πολιτικού στοχασμού του Κ.Καστοριάδη ΘΕΜΕΛΙΟ

– «Το Πειραμα » Das experiment. Γερμανία, 2001. Σκηνοθεσία: Ολιβερ Χέρσμπιγκελ (  υπάρχει στα ελληνικά )

-Max. Βρετανία, 2003. Σκηνοθεσία-σενάριο: Μένο Μέιτζες (  υπάρχει στα ελληνικά )

-FUHRER EX  Director: ΒΙΝΦΡΕΝΤ ΜΠΟΝΕΝΓΚΕΛ.( υπάρχει πλεόν και στα ελληνικά και πολύ το χάτηκα ). Υπάρχει στα αγγλικά το βιβλίο « Führer Ex: Memoirs of a Former Neo-Nazi »με την περιγραφή του Ingo Hasselbach από την επμειρία του σε νέο-ναζιστικές ομάδες την πρώην ΓΛΔ μετά το 89 )

Βιογραφίες των 2 μουστακαλήδων … αλλά …

Αρκετά … νομίζω

Χαιρετώ

Δ. Οικονομίδης

———————–

Ο Στράτος Κερσανίδης για «ΤΟ ΚΥΜΑ»

Το κύμα έρχεται αργά. Στην αρχή σαν απαλός υδάτινος κυματισμός. Πλησιάζοντας προς την ξηρά μεγαλώνει, αρχίζει να δυναμώνει, να αγριεύει, γίνεται τεράστιο και όταν ξεσπά στην ακτή, ουαί κι αλίμονο! Παρασέρνει τα πάντα, μπορεί να γίνει καταστροφικό τσουνάμι και να σπείρει την καταστροφή και τον όλεθρο.

Κάπως έτσι ξεκίνησε το φαινόμενο του εθνικοσοσιαλισμού στην Ευρώπη. Ξεκίνησε σαν αστείο, κανείς δεν έπαιρνε στα σοβαρά τον Χίτλερ και τους ομοίους του, και όταν τον πήραν ήταν ήδη αργά…..