-ΚΚΕ και Λάος χωρίς «Ψυχή Βαθειά»

Αμφιβολίες ΚΚΕ για την «Ψυχή βαθιά» του Βούλγαρη

Χοντραίνει το παιχνίδι το ΚΚΕ εναντίον της ταινίας του Παντελή Βούλγαρη «Ψυχή βαθιά», που ως γνωστόν ασχολείται με το θέμα του εμφυλίου πολέμου, εστιάζοντας στις ανθρώπινες περιπέτειες, μακριά από πολιτικές και κομματικές αναλύσεις.

Η συμφιλιωτική ματιά του σκηνοθέτη ήταν αναμενόμενο ότι θα ενοχλήσει τα δύο άκρα. Ο Γιώργος Καρατζαφέρης του ΛΑΟΣ έφερε πριν από καιρό το θέμα στη Βουλή καταγγέλλοντας το κράτος (βλέπε Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου) που χρηματοδοτεί ταινία για τον εμφύλιο. Τώρα ήρθε η σειρά του ΚΚΕ.

Στην Κοζάνη (προφανώς με εντολή από τα κεντρικά) μοιράστηκε κείμενο εναντίον της ταινίας με τίτλο: «»Ψυχή βαθιά» στον «πόλεμο» που συνεχίζεται…». Δημοσιεύθηκε στον «Ριζοσπάστη» της Τρίτης 20/10/2009 και υπογράφεται από την Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της Κ.Ε. του ΚΚΕ και υπεύθυνη του Πολιτιστικού Τμήματος της Κ.Ε. Μοιράστηκε το βράδυ της Πέμπτης διακριτικά μεν, αλλά εμφανώς, έξω από το σινεμά της πόλης που παίζει την «Ψυχή βαθιά». Προφανώς το ΚΚΕ θέλει να θωρακίσει τους θεατές απέναντι στην επικίνδυνη ταινία του Παντελή Βούλγαρη, ο οποίος, όπως κατηγορηματικά γραφει η κ. Μηλιαρονικολάκη, «προσθέτει και τη δική του φωνή στα κηρύγματα της λαϊκής υποταγής και συμμόρφωσης». Με την αντίδραση, λοιπόν, ο αμετανόητα αριστερός σκηνοθέτης.

Αυτό που κυρίως ενοχλεί το ΚΚΕ είναι ότι η ταινία «υποβάλλει στο θεατή με συγκινησιακούς και συναισθηματικούς προπαντός όρους την ιδέα της «εθνικής ομοψυχίας» και την ανάγκη για «κατάργηση των διαχωριστικών γραμμών»». Και το ότι δεν δείχνει «ποια δύναμη όπλιζε τους αντάρτες με τέτοιον αφάνταστο ηρωισμό και αυτοθυσία». Δεν το δείχνει με τον τρόπο, φυσικά, που θα ‘θελε το ΚΚΕ αν είχε γράψει το σενάριο. Δηλαδή, απουσιάζει από την ταινία η κατεύθυνση «ότι οι αγωνιστές του Δημοκρατικού Στρατού έγραψαν αυτήν την τρίχρονη εποποΐα ψυχωμένοι από τη δύναμη της επαναστατικής τους ιδεολογίας, από το ιδανικό ενός καινούργιου κόσμου, μιας ανώτερης ανθρώπινης κοινωνίας χωρίς πολέμους, στερήσεις και εκμετάλλευση».

Ο Παντελής Βούλγαρης, λοιπόν, όχι μόνο δεν ταυτίστηκε με τη γραμμή του ΚΚΕ, αλλά, επιπλέον, πάντα κατά την κ. Μηλιαρονικολάκη, όπως οι περισσότεροι από τους μεγάλους δημιουργούς μας, έχασε τη «Βαθιά ψυχή» του, δηλαδή, την «επαναστατική ψυχή». Υπάρχει όμως ελπίδα. Και η προκήρυξη του ΚΚΕ την υπογραμμίζει. Γιατί μπορεί ο Δημοκρατικός Στρατός να ηττήθηκε το 1949 «επειδή δεν ήταν έγκαιρα έτοιμος για να νικήσει», αλλά «η λαϊκή πάλη με καινούργιους μαχητές και μαχήτριες συνεχίζει την πορεία της, βέβαιη πως θα ‘ρθει εκείνη η ώρα που η Ιστορία θα δικαιώσει τα ιδανικά, τους σκοπούς και τη θυσία των αγωνιστών του Δημοκρατικού Στρατού».

Β.ΓΕΩΡΓ

ΕΛΛΑΔΑ-2009-142′

Σκηνοθεσία: Παντελής Βούλγαρης

Ηθοποιοί: Βικτώρια Χαραλαμπίδου, Βαγγέλης Μουρίκης, Γιώργος Συμεωνίδης. Γιώργος Αγγέλκος. Xρήστος Καρτέρης και ο Θανάσης Βέγγος

1949, τρίτη χρονιά του Εμφυλίου Πολέμου. Στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας σε μεγάλες και μικρές μάχες, μέρα και νύχτα, το αίμα κυλάει ποτάμι. Δύο αδέρφια, ο Ανέστης 17 χρονών (Χρήστος Καρτέρης) και ο Βλάσης 14 (Γιώργος Αγγέλκος), βρίσκονται σε αντίπαλα στρατόπεδα. Ο πατέρας τους νεκρός από νάρκη, η μάνα τους σε στρατόπεδο αμάχων. Τσοπανόπουλα που γνωρίζουν καλά τα υψώματα, τα δάση, τα ποτάμια και τα περάσματα, τα δύο παιδιά χρησιμοποιούνται ως οδηγοί, ο Ανέστης από τον ανθυπολοχαγό Τριαντάφυλλο του Εθνικού Στρατού (Γιώργος Συμεωνίδης) και ο Βλάσης από τον Καπετάν Ντούλα του Δημοκρατικού Στρατού (Βαγγέλης Μουρίκης). Μοιραία βρίσκονται με όπλο στο χέρι σε ομάδες που πολεμούν απέναντι και βάλλουν η μία εναντίον της άλλης. Στις τοποθεσίες Ψωριάρικα, Χαλασμένα Χωράφια, Μέγα Πλάι ζουν τη φωτιά του πολέμου, τις μάχες ανταρτών και φαντάρων σώμα με σώμα, τα πρόχειρα νοσοκομεία με σακατεμένους και ετοιμοθάνατους, την παράλογη καθημερινότητα του θανάτου, της βίας, της σύγχυσης, του πάθους, του τρόμου. Χουχλιάζοντας συνθηματικά σαν πουλιά καταφέρνουν να συναντηθούν κρυφά τρεις φορές. Την τελευταία, ενώ οι Αμερικάνικες βόμβες Ναπάλμ καίνε ανθρώπους και δάση, ο μεγάλος προσπαθεί να πάρει τον μικρό αδερφό μαζί του. Ο Βλάσης όμως έχει γίνει πια πολυβολητής, αποκαλείται συναγωνιστής Φλόγας και έχει τιμηθεί με το παράσημο του Γράμμου.

EXTRA!

Στην ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ ο ανθυπολοχαγός, ο καπετάνιος, η πολυβολήτρια Γιαννούλα (Βικτώρια Χαραλαμπίδου), ο διαφωτιστής (Βασίλης Νανάκης), η 15χρόνη αντάρτισσα Φούλα (Άννα Παρτσάνη), ο δεκανέας Καλαματιανός (Ιούλιος Τζιάτας), ο στρατηγός (Μάριος Ποντίκας), ο ταγματάρχης (Κώστας Κλεφτόγιαννης), ο Βαν Φλητ (Μίλτος Πολυβίου), ο Τζων Λούϊς (Ian Robertson), η μάνα στο στρατόπεδο (Αργυρώ Αποστολίδου) και ο 80χρονος παππούς του νεκρού στρατιώτη (Θανάσης Βέγγος) γράφουν σελίδες στο κεφάλαιο της μοίρας και της ιστορίας των δύο παιδιών αλλά και της ιστορίας του τόπου.

Στην ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ ο Ανέστης και ο Βλάσης μέσα από τα περάσματα του θανάτου, τα δασωμένα του φόβου και τα υψώματα του ηρωισμού γίνονται σήμερα, 60 χρόνια μετά, και δικοί μας οδηγοί μνήμης και ώριμου στοχασμού για την τριετία που αφάνισε χιλιάδες νέους και σημάδεψε βαριά την χώρα.

Η ταινία γυρίστηκε στην Δυτική Μακεδονία, στον Νομό Καστοριάς το φθινόπωρο του 2008 Απόσκεπος, Λίμνη Αρρένες, Βίτσι, Βυσσινιά, Γράμμος, Ύψωμα Καζάνι, Κορέστεια, Κρανιώνας, Λιθιά, Μάνκοβιτς, Μαύροβο, Μαυρόκαμπος, Νεστόριο, Οξυά, Πολυκάρπη, Πολυκέρασο, Σιδηροχώρι, Τοιχιό, Χαλάρα, Ύψωμα Χάρος

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ

Σε ποιον θάνατο πήγες.
Περνούσε αεράκι από εκεί;
– Μάρκος Μέσκος –

Στα πεδία των μαχών των Βαλκανικών πολέμων χάθηκαν 12.000 έλληνες στρατιώτες, στη Μικρασιάτικη εκστρατεία 37.000, στην Ιταλογερμανική επίθεση 15.000 και στον Εμφύλιο 70.000, στρατιώτες και αντάρτες.

Σε κάθε πόλεμο σκληραίνουν οι άνθρωποι, τα πρόσωπα σκοτεινιάζουν. Στον Εμφύλιο η διάσταση είναι πιο δραματική γιατί καμία εξήγηση δεν πείθει απόλυτα, δεν παρηγορεί. Η εμφύλια αναμέτρηση είναι η πιο τραγική εκδοχή πολέμου.

Αφήνει για χρόνια ανοιχτές πληγές.

Ο λαός και ο τόπος πληρώνουν πανάκριβο λογαριασμό.

Καμία πλευρά δεν μπορεί να είναι υπερήφανη, δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι όλα ήταν καλά καμωμένα. Από νέος ήθελα να κάνω μια ταινία γι’ αυτό το δύσκολο και οδυνηρό κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας μας.

Την έκανα στα 68 μου.

Για τη συγγραφή του σεναρίου ανέβηκα πολλές φορές σε όλα τα χωριά και τις βουνοκορφές του Γράμμου και του Βιτσίου, όπου διαδραματίζεται η ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ. Απαιτήθηκε πολύχρονη έρευνα σε επίσημα ντοκουμέντα, επιστημονικές μελέτες, γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, που συχνά απέδιδαν απροσδόκητα αποτελέσματα, αφορμές για στοχασμό και αναστοχασμό πάνω στα γεγονότα. <

Δεν είμαι πολιτικός, ούτε ιστορικός, είμαι καλλιτέχνης και στην ταινία καταθέτω αυτό που μου αναλογεί, αυτό πού μέσα μου, επιμένει να με συγκλονίζει.

Τη μοίρα των απλών ανθρώπων, των από κάτω, των λησμονημένων θυμάτων.

Κινηματογράφησα μια κόλαση που διαδραματίστηκε στον παράδεισο, την ασύλληπτης ομορφιάς φύση της Δυτικής Μακεδονίας.

Εστίασα στα πρόσωπα και τις ιστορίες των ταπεινών, ανταρτών, στρατιωτικών και χωρικών της περιοχής.

Ιστορίες μεγάλης σκληράδας και μεγάλης ανθρωπιάς.

Ήρωες μου δύο αδέρφια, βοσκόπουλα, 17 και 14 χρονών. Η τύχη τους, τύχη των τότε καιρών.

Πολυβόλα, αμερικάνικες βόμβες Ναπάλμ, παράσημα ηρώων, στρατοδικεία.

Η ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ θα βγει στις αίθουσες τον Οκτώβρη του 2009, 60 χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου.

Γιατί σήμερα πια μια τέτοια ταινία;

Γιατί όταν η ιστορία φεύγει από τα αρχεία με τις διαταγές και τους αριθμούς, και «γράφεται» πάνω σε ζωντανά πρόσωπα και κορμιά μιλάει διαχρονικά, θυμίζει, προβληματίζει. Γιατί η τέχνη αντλεί από την ανθρώπινη περιπέτεια.

Με ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ λοιπόν για τα παρακάτω της ζωής και του σινεμά.

ΚΡΙΤΙΚΕΣ

ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΕΡΣΑΝΙΔΗΣ – Η ΕΠΟΧΗ

ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ

Ποιος νίκησε τελικά;

«Στα πεδία των μαχών των Βαλκανικών πολέμων χάθηκαν 12.000 έλληνες στρατιώτες, στη Μικρασιάτικη εκστρατεία 37.000, στην Ιταλογερμανική επίθεση 15.000 και στον Εμφύλιο 70.000, στρατιώτες και αντάρτες», σημειώνει ο Παντελής Βούλγαρης για τη νέα του ταινία, «Ψυχή βαθιά».
Το 1949, στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας, δύο αδέρφια, ο Ανέστης 17 χρονών και ο Βλάσης 14, βρίσκονται σε αντίπαλα στρατόπεδα. Ο πατέρας τους νεκρός από νάρκη, η μάνα τους σε στρατόπεδο αμάχων. Τσοπανόπουλα που γνωρίζουν καλά τα υψώματα, τα δάση, τα ποτάμια και τα περάσματα, τα δύο παιδιά χρησιμοποιούνται ως οδηγοί, ο Ανέστης από τον ανθυπολοχαγό Τριαντάφυλλο του Εθνικού Στρατού και ο Βλάσης από τον Καπετάν Ντούλα του Δημοκρατικού Στρατού. Μοιραία βρίσκονται με όπλο στο χέρι σε ομάδες που πολεμούν απέναντι και βάλλουν η μία εναντίον της άλλης. Ζουν τη φωτιά του πολέμου, τις μάχες ανταρτών και φαντάρων σώμα με σώμα, τα πρόχειρα νοσοκομεία με σακατεμένους και ετοιμοθάνατους, την παράλογη καθημερινότητα του θανάτου, της βίας, της σύγχυσης, του πάθους, του τρόμου. Χουχλιάζοντας συνθηματικά σαν πουλιά καταφέρνουν να συναντηθούν κρυφά τρεις φορές. Την τελευταία, ενώ οι Αμερικάνικες βόμβες Ναπάλμ καίνε ανθρώπους και δάση, ο μεγάλος προσπαθεί να πάρει τον μικρό αδερφό μαζί του. Ο Βλάσης όμως έχει γίνει πια πολυβολητής, αποκαλείται συναγωνιστής Φλόγας και έχει τιμηθεί με το παράσημο του Γράμμου.
Ο Παντελής Βούλγαρης σκηνοθετεί μια ιστορία από τον Εμφύλιο. Μια τραγική ιστορία από τις τόσες που μάτωσαν τις ψυχές των ανθρώπων εκείνα τα δύσκολα χρόνια. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης προσεγγίζει το θέμα του από τη σκοπιά της εθνικής συμφιλίωσης, και πολύ καλά κάνει. Μόνο που στο ερώτημα «ποιος νίκησε, τελικά;», η απάντησή του παραμένει μετέωρη. Εδώ ενίσταμαι, επειδή σαφώς υπήρξε νικητής και ήταν η παράταξη της δεξιάς. Και η νίκη της δεν ήταν στιγμιαία αλλά διήρκησε και πολλά χρόνια μετά, με τους ηττημένους να πληρώνουν με εκτελέσεις, φυλακές, εξορίες, βασανιστήρια, πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων κλπ. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε και ο Βούλγαρης του «Χάπι Ντέι» και των «Πέτρινων χρόνων», ακόμη περισσότερο.
Ένα φιλόδοξο εγχείρημα που δεν φτάνει τις προσδοκίες μας. Η ταινία είναι άνιση, έχει μερικές συγκλονιστικές στιγμές αλλά και πολλές που δημιουργούν αμηχανία στο θεατή. Ξεχωρίζουν οι ερμηνείες των δύο πρωταγωνιστών (Γιώργος Αγγέλκας, Χρήστος Καρτέρης), η συγκλονιστική –αν και ολιγόλεπτη- εμφάνιση του Θανάση Βέγγου, η ερμηνεία του Βαγγέλη Μουρίκη και η εξαιρετική μουσική του Γιάννη Αγγελάκα.

 

ΚΩΣΤΑΣ ΤΕΡΖΗΣ-ΑΥΓΗ

Σε έρευνα της κοινής γνώμης που δημοσιεύθηκε στην «Καθημερινή» τον περασμένο Φεβρουάριο, το 55% δηλώνει πως κατά τη γνώμη του η «ιδεολογική διαίρεση» του Εμφυλίου παραμένει ισχυρή και σήμερα. Εξήντα ακριβώς χρόνια μετά τη λήξη του, ο «ανθρωποκεντρικός» Παντελής Βούλγαρης γύρισε μια ταινία μυθοπλασίας για την τελευταία περίοδο του Εμφυλίου, ταινία που ήδη φαίνεται να έχει διχάσει, τη στιγμή μάλιστα που κηρύσσει τη «λήξη» της σύγκρουσης, τη συμφιλίωση.

Στη «δυσκολία» μου να την προσεγγίσω, θα επικαλεστώ μια φράση που είχε πει ο Φίλιππος Ηλιού μιλώντας για το βιβλίο του Άγγελου Ελεφάντη «Μας πήραν την Αθήνα»: «Είναι μεγάλος ο πειρασμός για τον αριστερό να προσεγγίσει την ιστορία του με όρους πολιτικούς, αποδοχής ή απόρριψης, που εμπλέκουν το ορθό και το λάθος και τείνουν να καταλήξουν στην αυτοδικαίωση». Έστω κι αν το «Ψυχή βαθιά» δεν είναι ιστορικό κείμενο αλλά μυθοπλαστική μεταγραφή ιστορικών δεδομένων.

Ο Βούλγαρης στηρίζει την αφήγησή του σε δύο νεαρούς ήρωες, δυο αδέρφια, χωριατόπαιδα, που η «μοίρα» ρίχνει τον έναν στη μεριά του κυβερνητικού στρατού και τον άλλον στην απέναντι πλευρά. Όχι μόνο η ηλικία αλλά και τα πρόσωπα των αγοριών (τα οποία ο φακός του Βούλγαρη καδράρει συστηματικά) υποδηλώνουν την «αθωότητα», θεμελιώδη αντίθεση στο σφαγείο της εμφύλιας σύγκρουσης. Ο σκηνοθέτης θέτει εξ αρχής τα δύο στρατόπεδα σε κατάσταση «ισοτιμίας». Όχι απόλυτης. Άλλωστε, ενδεικτικά, ο τίτλος είναι παρμένος από το σύνθημα των ανταρτών… Όμως, σαφώς, η οπτική του σκηνοθέτη δεν είναι με κάποια από τις δύο πλευρές αλλά ταυτίζεται με εκείνη της μάνας Ζαχαρούλας ή του τραγικού παππού που έχασε τον εγγονό του (Θανάσης Βέγγος), δύο χαρακτήρες που καλούνται να συνενώσουν τα διεστώτα…
Η ταινία συναπαρτίζεται από «επεισόδια» παρμένα από αυθεντικά περιστατικά της περιόδου -άλλωστε στο δελτίο τύπου που μοίρασε η εταιρεία παραγωγής επισυνάπτεται «βιβλιογραφία» για την περίοδο του Εμφυλίου, πάνω στην οποία στηρίχτηκε η έρευνα και το σενάριο της ταινίας. Και ενώ από τις προσωπικές μου μελέτες χρόνων για την περίοδο η βιβλιογραφία αυτή κρίνεται αρκούντως ικανοποιητική, από την άλλη με ξενίζει το γεγονός ότι μια ταινία μυθοπλασίας μοιάζει να διεκδικεί τη δικαίωσή της στο χώρο της ιστοριογραφίας.

Επιπλέον, δεν μου είναι εύκολο να αποδεχτώ τη λογική του action στις σκηνές μάχης, στις οποίες ο σκηνοθέτης φαίνεται να αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα. Θέλει άραγε να μας πει, «δείτε τι σφαγείο ήταν ο εμφύλιος»; Και αν αυτός ήταν ο στόχος του, ήταν όντως αυτή η καλύτερη επιλογή που είχε; Εάν η οπτική είναι αντιπολεμική, συνάδει με την απόδοση ιδιάζουσας βαρύτητας στις σκηνές μάχης; Αισθάνθηκα στη διάρκεια της προβολής πως «πρέπει» να πειστώ ότι ο ανθρωποκεντρικός Βούλγαρης ξέρει να γυρίζει και πολεμικές σκηνές… Και δεν έχει ίσως νόημα να επικαλεστώ στον κλασικό αντιπολεμικό «Ουρανό» του Τάκη Κανελλόπουλου, ή την πιο πρόσφατη «Λεπτή κόκκινη γραμμή» του Τέρενς Μάλικ, όπου ο ρεαλισμός της μάχης υπεραναπληρώνεται από την έντονη εσωτερική ζωή των ηρώων…
Αλλά εφόσον γινόμαστε μάρτυρες της αγριότητας της σύγκρουσης, στο «Ψυχή βαθιά», τίθεται αυτομάτως το ερώτημα: Γιατί πολεμούν οι χαρακτήρες μέσα σε αυτή την ταινία; Ποιο είναι το ενδοφιλμικό διακύβευμα; Οι της μίας πλευράς αγωνίζονται, όπως υπονοείται με έμμεσες αναφορές, για μια «λαοκρατία», με φωτεινό ορόσημο τον πατερούλη των ημερών εκείνων Στάλιν, και όντως σκιαγραφείται ένα κλίμα συντροφικότητας, σπαργανώματα, ίσως, μιας «άλλης» κοινωνίας …

Από την άλλη πλευρά όμως για τι αγωνίζονται; Εξωφιλμικά (ιστορικά) η απάντηση είναι προφανής, «για την εξουσία, για την κυριαρχία». Ενδοφιλμικά η απάντηση μοιάζει να είναι «πολεμούν γιατί τους εξαναγκάζουν οι Αμερικανοί» -ναι, φοβάμαι πως ένας νέος θεατής εύκολα θα διολισθήσει σε αυτό το συμπέρασμα. Δεν υπάρχει ούτε ένας ιδεολόγος από τη «μοναρχοφασιστική» πλευρά -ακόμα και οι στρατοδίκες εμφανίζονται να κάνουν μια δουλειά «διεκπεραίωσης»… Δεν υπήρχαν σκληροπυρηνικοί ιδεολόγοι σε αυτή την πλευρά; Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι όχι μόνο υπήρχαν αλλά συγκροτούσαν ένα πανίσχυρο ιδεολογικό ρεύμα – στη μελέτη ενός συντηρητικού ιστορικού για εκείνη την περίοδο περιλαμβάνεται η κρίσιμη παρατήρηση πως ακριβώς σε εκείνα τα χρόνια γεννιέται η έννοια της εθνικοφροσύνης, και ο όρος «εθνικόφρων» τότε αποκτά τη σημασία με την οποία κυριάρχησε για δεκαετίες στην πολιτική προπαίδεια.
Είδα την ταινία δύο φορές προκειμένου να βεβαιωθώ για την αρχική μου αίσθηση: Ο Βούλγαρης γύρισε μια ταινία για έναν εμφύλιο, τον πιο άθλιο, τον πιο ανελέητο απ` όλους τους πολέμους, χωρίς «κακούς»! Εκτός αν «κακοί» είναι μόνο οι ξένοι, και η αθωότητα των βασικών του ηρώων σφραγίζει τελικά ολόκληρο το έθνος των Ελλήνων, που ακόμη και εξήντα χρόνια μετά πορεύεται χωρίς συναίσθηση της ιστορικής ευθύνης…
Ο Μαρκ Φερό έχει δείξει προ πολλού ότι περίφημες ιστορικές ταινίες, όπως π.χ. ο «Αλέξανδρος Νιέφσκι», του 1938, μέσα από την οποία το σοβιετικό καθεστώς καλούσε σε εθνική συσπείρωση ενόψει της ναζιστικής απειλής, μας μιλούν περισσότερο για την ιστορική στιγμή κατά την οποία παράγονται και όχι για αυτή στην οποία αναφέρονται: «Διηθούν το παρελθόν μέσα από την επιλογή των θεμάτων, τις αισθητικές προτιμήσεις της εποχής τους, τις αναγκαιότητες της παραγωγής (…), τα ασυναίσθητα ολισθήματα του δημιουργού. Εδώ έγκειται η αληθινή ιστορική πραγματικότητα των ταινιών αυτών και όχι στο πώς αναπαριστούν το παρελθόν». Αναρωτιέμαι τι ακριβώς μας λέει η ταινία του Βούλγαρη για τη σημερινή ελληνική κοινωνία, αλλά επ` αυτού θα συνεχίσουμε στο φύλλο της Κυριακής.

Παναγιώτη Φραντζή – “ΠΡΙΝ” :

Ο Παντελής Βούλγαρης  με την καινούργια του ταινία βυθίζεται χωρίς πυξίδα στην κόλαση της εμφύλιας σύρραξης του ’46-49. Γιατί πολέμησαν εκείνοι οι στρατοί; Και άραγε ποιος νίκησε; Η ιστορία απαντά με επιστημονική μέθοδο, η τέχνη έχει το δικό της τρόπο να πλάθει τα ερωτήματα. Μεγάλη, συγκινητική ταινία, αναμφίβολα, με πολλά παράθυρα για συζήτηση και διαφωνία.   

«Ψυχή βαθιά» και μετέωρη ματιά 

Ένας ουρανός  συννεφιασμένος, γρήγορη κίνηση, βγαίνουν γράμματα: οι Έλληνες νεκροί στα πεδία των μαχών του εικοστού αιώνα. Νικητής ο εμφύλιος πόλεμος με εβδομήντα χιλιάδες χαμένες ζωές εκατέρωθεν. Το πρώτο πλάνο της νέας ταινίας του Παντελή Βούλγαρη με τα φορεμένα στοιχεία δεν ρωτάει απλώς «γιατί»· θέτει το πλαίσιο. Από τη μια ο ουρανός, ανεξάντλητος, γεμάτος χρόνο και θάνατο και μνήμη. Από την άλλη η ανάγκη επαναπατρισμού της μνήμης, σε χώρο ελληνικό, στενότερο δηλαδή του ορίζοντα μιας ιστορικής εποχής – ανείπωτης βαρβαρότητας και ατομικής απόγνωσης αλλά και μεγάλων επαναστάσεων και συλλογικής ανάτασης.  

Ο Βούλγαρης  χάνει από την οπτική του την ιστορική αυτή σύγκρουση, ρέπει προς εξιδανίκευση για το εθνικό στρατόπεδο και ταλαντεύεται πολύ για το πώς θα παρουσιάσει τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Θαυμάζει την αυταπάρνηση και τον ηρωισμό τους, περιγελά την αφέλεια, ζυγίζει την αποκοτιά και τις διαψεύσεις τους, υποκλίνεται στην πίστη και τη θυσία τους. Ενώ οι αντάρτες στο έργο πολεμάνε μέσα σε ένα πυκνό σύννεφο άγνοιας και τόλμης, οι αξιωματικοί του κυβερνητικού στρατού εμφανίζονται συνεσταλμένοι και αμήχανοι, σαν να παίζουν με τη γνώση του μέλλοντος και το σπαθί της ιστορίας πάνω απ’ τα κεφάλια τους – πολύ ενδιαφέρον ως σκηνοθετικό εύρημα, αλλά εντελώς ακατάλληλο για όποιον αναζητά ιστορικές συνάψεις.  

Το σενάριο δανείζεται την αφηγηματική του γραμμή από το «Τραγούδι του νεκρού αδερφού», με μια μάνα να χάνει τα ίχνη των δυο αγοριών της, το ένα να ακολουθεί τους κυβερνητικούς και τ’ άλλο να μάχεται με τους αντάρτες. Αλλά δεν εκπέμπει συμφιλίωση όπως η παράσταση με τη σπουδαία μουσική του Μίκη Θεοδωράκη στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Συντριβή εκπέμπει, της λαϊκής ψυχής, για την ήττα της Αριστεράς. Αυτό μας το δίνει με ορισμένες εξαιρετικές λήψεις, αλλά και μέσα από τη σχέση των δύο παιδιών. Ο Ανέστης, ο μεγαλύτερος, που χαίρει της ασφάλειας του κυβερνητικού στρατού, έχει απολογητική και ενοχική στάση για τη μοίρα του μικρού Βλάση – θυμίζοντας πολύ ένα άλλο τραγούδι του Θεοδωράκη σε στίχους Μιχάλη Κατσαρού, το Αυτούς που βλέπεις: «τον πιο μικρό … τον πιο αγαπημένο, αυτόν μονάχα εγώ προσμένω…»  

Η ταινία γέρνει σαφώς προς τη μεριά των ηττημένων. Των ανθρώπων του μόχθου που έχασαν τα πάντα, ή έδωσαν τα πάντα σε μια χαμένη μάχη. Προδομένοι από τις ηγεσίες τους, άλλοι πολεμώντας στο λάθος στρατόπεδο. Οι στίχοι του Μάρκου Μέσκου που σχολιάζουν την αρχή – «Σε ποιον θάνατο πήγες. Περνούσε αεράκι από εκεί;» – και το φινάλε εκφράζουν ένα λεπταίσθητο υπαρξιακό κατευόδιο της λαϊκής ψυχής που αφήνει το πεδίο της μάχης. Ωστόσο ιδεολογικά το έργο ισορροπεί ανάμεσα στην «αθώωση» την ελληνικής άρχουσας τάξης, και την αναγνώριση του ηθικού αναστήματος των αριστερών. Για να γίνει το πρώτο υπερπροβάλλονται οι – υπαρκτές – μετριοπαθείς τάσεις στο στρατόπεδο των κυβερνητικών. Οι αξιωματικοί του Εθνικού στρατού εμφανίζονται αυστηροί μα και ευαίσθητοι, ανθρώπινοι και συγκαταβατικοί. Ακόμα και ο αρχιστράτηγος φαίνεται απρόθυμος αλλά αναγκασμένος να εκτελέσει τις διαταγές των Αμερικανών για την ολοκληρωτική συντριβή των ανταρτών. Οι ξένοι επωμίζονται αποκλειστικά το ρόλο του κακού και αυτό είναι το πιο χτυπητό ατόπημα του σεναρίου. Ως προς το δεύτερο είναι χαρακτηριστική η σκηνή της ανταλλαγής αποθαρρυντικών πειραγμάτων σε μια ανάπαυλα, με τον τηλεβόα της πολυβολήτριας αντάρτισσας Γιαννούλας (μια αλλιώτικη Βικτώρια Χαραλαμπίδου) από ψηλά να «νικάει» τις χυδαίες ανταπαντήσεις του ανθυπολοχαγού Τριαντάφυλλου, καλώντας τους αδερφούς στρατιώτες να αυτομολήσουν. Και κυρίως η σκηνή που τη ρωτάει ο μικρός Βλάσης «Τι έκανες συναγωνίστρια πριν γίνεις συναγωνίστρια;» για να του απαντήσει «Ράφτρα ήμουνα, κι όταν τελειώσουμε από δω πάλι ράφτρα θα είμαι». Από την άλλη μεριά δείχνει με εξαιρετικό τρόπο πώς οι στρατιώτες του Εθνικού στρατού υπηρετούν με μηδενικό ηθικό απλώς μια θητεία, χωρίς να συνεπαίρνονται από καμιά ιδεολογία.  

Εικαστικά το φιλμ αγγίζει την τελειότητα, με απίστευτα ρεαλιστικά πλάνα μαχών και πολεμικών προετοιμασιών, καθώς και παρένθετες λυρικές καταγραφές. Το τοπίο της ορεινής Καστοριάς επιβλητικό και πένθιμο, ιδανικά αποτυπωμένο στο φακό, ζωντανεύει με πιστότητα τις στιγμές εκείνες. Σημειώνουμε χαρακτηριστικά: τη σκηνή της συνάντησης των δύο αδελφών στο πατρικό σπίτι στο εγκαταλειμμένο χωριό, με το φθαρμένο φως των χρυσογαλάζιων τόνων· το κυνηγητό των μικρών ανταρτόπουλων στο δάσος στο ατόφιο χρώμα του πρωινού πριν αρχίσουν να σκάνε οι βόμβες ναπάλμ στην κορυφογραμμή, το σμίξιμο των αντιπάλων στα χιόνια και η μοιρασιά του φαγητού στο αντίσκηνο.  

Είπαμε ότι  είναι μια μεγάλη ταινία, μπροστά  σε μια μεγάλη δυσκολία. Τελικά εμπόδιο  για την αισθητική της ολοκλήρωση είναι ότι κοιτάει τους αντάρτες μέσα από τον παραμορφωτικό φακό της ήττας. Και όσο μιλάμε για συμπάθεια προς τους χαμένους, τόσο μπορεί να ξεχνάμε την αναγκαιότητα να είχαν νικήσει. Και τότε η συμπάθεια μικραίνει τον επαναστατικό σκοπό και το υποκείμενό του. Μένει όμως στο τέλος αυτή η γλυκύτητα των τεράστιων, μικρών ηρώων, που βρέθηκαν χωρίς να το καταλάβουν σε τέτοια καθήκοντα. Όπως τα υπέροχης φρεσκάδας νεανικά πρόσωπα (παιδιά από τα γύρω χωριά που μαζεύτηκαν στο κάστινγκ και ήθελαν όλα να παίξουν τους αντάρτες) που ψήθηκαν στο ρόλο τους ως υπερασπιστές της αιώνιας νεότητας της επανάστασης – είναι κάτι περισσότερο από ερμηνεία το τρομερό παίξιμό τους – και μας χαμογελούν φορώντας το δίκοχο του ΔΣΕ… 

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΝΙΚΑΣ – ΤΑ ΝΕΑ

Μέσα στο ίδιο επταήμερο η διπλή όψη του ελληνικού κινηματογράφου. Με το Νέο ο Λάνθιμος. Με το Παλιό ο Παντελής Βούλγαρης. Το λένε «Ψυχή βαθιά», αλλά πάσχει και από ιστορική άγνοια βαθιά!

Σκληρό. Έτσι το είδα. Έτσι το επεξεργάστηκα. Έτσι κατέληξα. Και ο αδελφός μου να ήταν τα ίδια θα έγραφα εδώ. Ο Βούλγαρης, λοιπόν. Ο σκηνοθέτης των προσωπικών, μικρών ιστοριών. Όπου το έκανε αυτό – από το «Προξενιό της Άννας» μέχρι τα «Πέτρινα χρόνια»- έπιανε επιδόσεις με συγκίνηση βαθιά. Όπου καταπιανόταν με την Ιστορία και το πλήθος των μεγάλων παραγωγώναπό τον «Βενιζέλο» μέχρι τις «Νύφες»- κατέληγε να υπογράφει καλλιγραφημένες χαλκομανίες.

Το γκρέμισμα διπλό. Και η μικρή ιστορία δεν είναι άξονας και ολοκληρωμένη δραματουργία. Και η μεγάλη, η αληθινή Ιστορία, είναι επεξεργασμένη με υποκειμενική, επιπόλαιη ερμηνεία και αισθητική μυωπία. Στη θέση του θα έβλεπα και θα αφομοίωνα κάθε καρέ από την κορυφαία στιγμή του Κεν Λόουτς «Ο άνεμος χορεύει το κριθάρι». Πάνωκάτω ίδια περίπου ιστορία. Όμως εκ της συγκρίσεως βυθίζεται του Βούλγαρη η ταινία.

Ενός λάθους μύρια έπονται. Επειδή λοιπόν περιγράφει τις τελευταίες ημέρες του Εμφυλίου στον Γράμμο του 1949. Όχι, δεν είναι αληθινό πως οι αντίπαλες δυνάμεις ήταν περίπου ισοδύναμες. Ο Εθνικός είχε πάρει φαλάγγι τον Δημοκρατικό Στρατό. Ήταν ζήτημα ημερών. Η θανατίλα των Desperados κομμουνιστών θα έπρεπε να ήταν χαραγμένη στο κούτελο των ανταρτών. Όχι, δεν είναι δυνατόν να είσαι κυκλωμένος μέχρι τ΄ αυτιά κι εσύ να τραγουδάς δυνατά, με άκρατο ενθουσιασμό. Θα σε έκαναν κιμά. Όχι, οι αξιωματικοί του Εθνικού Στρατού δεν έδωσαν δείγματα συναισθηματικά. Αποκεφάλιζαν και περιέφεραν τα κεφάλια στα χωριά. Έλεος. Διαβάστε οποιαδήποτε μαρτυρία. Άγγλων, Αμερικανών και Ελλήνων παρατηρητών. Όχι, δεν είναι αληθινό πως ο Εμφύλιος τελείωσε επειδή οι Αμερικανοί ιμπεριαλιστές έριξαν για πρώτη φορά βόμβες Ναπάλμ. Τις έριξαν στην Μπανανία, αλλά το τέλος του Εμφυλίου ήταν μια προαναγγελθείσα τραγωδία. Όχι, για την παροιμιώδη ελληνική κακοδαιμονία δεν φταίνε οι Ρώσοι και οι Αμερικανοί. Αγαπητέ δεν φταίει ο διαιτητής, αλλά η δική μας η κεφαλή!

Και τέλος- το χειρότερο και πλέον ανιστόρητο όλων των λαθών- ο εύκολος συναισθηματισμός. Θέλουμε δεν θέλουμε, ο Εμφύλιος είναι δυστυχώς μια αναγκαστική ιστορική διαδικασία που έχει συμβεί και συμβαίνει σε κάθε γωνιά της Γης. Από την επανάσταση στην Αμερική και τη Γαλλία μέχρι Ισπανία. Παντού. Έτσι προς τα μπρος ή προς τα πίσω προχωράει η Ιστορία βουτηγμένη σε ωκεανούς αίματος. Δεν μας αρέσει, αλλά έτσι συμβαίνει. Μία η αιτία.

Μπορεί όλοι να μιλάμε ελληνικά, αλλά τα συμφέροντα εντελώς ξένα και εχθρικά. Στοιχειώδες αγαπητέ Ουάτσον. «Έλληνας τουφεκάει Έλληνα» (εκ βαθέων και συγκινητικά προφέρει ο Θανάσης Βέγγος τα λόγια αυτά). Επειδή δύο οι Ελλάδες, όπως δύο οι κόσμοι που συγκρούονται από την ημέρα που ο Άνθρωπος ήρθε στη Γη.

Τα λάθη προσέγγισης καταλήγουν σε λάθη σκηνοθετικής διαχείρισης. Το πρώτο μέρος μοιάζει με ρεπεράζ (περάσματα) από διαφορετικές ταινίες. Από τη μια, η ιστορία δύο αδελφών σε δύο στρατόπεδα διαφορετικά. Από την άλλη, ατελείωτες περιγραφές με γαλονάδες να συνεδριάζουν σαν από σκηνές του Τζέιμς Πάρις και από μάχες μέσα σ΄ ένα τοπίο θολό, έτσι για να δικαιολογηθεί η μεγάλη παραγωγή. Άφθονος χρόνος, άφθονη φλυαρία, άφθονος χαμένος κόπος χωρίς αισθητική αξία. Όπου ο φακός περιορίζεται στο δράμα το προσωπικό, απογειώνεται το υλικό. Όπου το μαζικό και το ιστορικό, γκρεμίζεται η ταινία ολοσχερώς. Κρίμα. Γιατί ήταν μεγάλη ευκαιρία. Και γιατί οι περισσότερες φάτσες από το καστ των νέων παιδιών είναι χάρμα οφθαλμών. Και γιατί η φωτογραφία του Σίμου Σαρκετζή δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τις καλύτερες ξένες παραγωγές. Και γιατί το μουσικό μοτίβο του Γιάννη Αγγελάκα μοιάζει με πειραγμένο μοιρολόι. Με έναν λόγο, μία η απορία. Αφού είναι κάτοχος του μυστικού να σκηνοθετεί χαμηλόφωνα και υπαρξιακά, τι στο καλό το ήθελε και μπερδεύτηκε με όλα αυτά τα γαλόνια, τις μάχες και τις Ναπάλμ;

«Ψυχή βαθιά»

Ο Εμφύλιος στον Γράμμο του 1949 Δύο αδέλφια σε στρατόπεδα διαφορετικά Φλύαρο, επίπεδο και ρηχό

ΒΑΘΜΟΙ= 4 (μακάρι να πέφτω έξω)

ΝΙΝΟΣ ΦΕΝΕΚ ΜΙΚΕΛΙΔΗΣ-ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

**   Ο Εμφύλιος μέσα από τη σύγκρουση δύο αδερφών που μάχονται σε αντίπαλα στρατόπεδα, σε μια με εντυπωσιακά στημένες σκηνές μαχών ταινία, που όμως αντιμετωπίζει επιφανειακά το θέμα των σχέσεων και της συμφιλίωσης .

Ο Παντελής Βούλγαρης, ένας από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες του νεότερου ελληνικού κινηματογράφου, που έκανε την εμφάνισή του στη δεκαετία του ‘70, δείχνει να μοιράζει τη σκηνοθεσία του ανάμεσα σε δύο είδη: τις πολύ προσωπικές, κατά κάποιο τρόπο «ταινίες δωματίου» («Το προξενιό της Αννας», «Ησυχες μέρες του Αυγούστου», «Ολα είναι δρόμος») και τις επικές ταινίες («Ελευθέριος Βενιζέλος», «Τα πέτρινα χρόνια», «Νύφες»), ενώ, ενδιάμεσα, μας πρόσφερε μια ξεχωριστή, στιλιζαρισμένη ταινία, όπως το αδικημένο αλλά ιδιαίτερα ενδιαφέρον «Happy Day».

Στον επικό κινηματογράφο εντάσσεται και η τωρινή ταινία του «Ψυχή βαθιά», με τον 68χρονο Βούλγαρη να στρέφεται στον εμφύλιο πόλεμο, για να φτιάξει μια ταινία συμφιλίωσης των δύο πλευρών, της Αριστεράς και της Δεξιάς, που στοίχισε στο έθνος 70.000 νεκρούς, αριθμό δηλαδή μεγαλύτερο από το συνολικό αριθμό των νεκρών σε τρεις άλλους πολέμους (Βαλκανικούς, Μικρασία και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο). Κι αυτό όχι μέσα από την επίσημη Ιστορία αλλά μέσα από «τη μοίρα των απλών ανθρώπων, των από κάτω, των λησμονημένων θυμάτων», όπως ανέφερε ο ίδιος. Η ιστορία, τοποθετημένη στα 1949, τρίτη χρονιά του Εμφυλίου, επικεντρώνεται στη σχέση ανάμεσα σε δύο αδέρφια τσοπανόπουλα, τον 17χρονο Ανέστη (Χρήστος Καρτέρης) και τον 14χρονο Βλάση (Γιώργο Αγγέλκο), που ο πατέρας τους σκοτώθηκε από νάρκη, ενώ η μάνα τους βρίσκεται σε στρατόπεδο αμάχων. Τα δύο παιδιά βρίσκονται σε αντίπαλα στρατόπεδα και χρησιμοποιούνται αρχικά ως οδηγοί, ο Ανέστης του Εθνικού Στρατού και ο Βλάσης του Δημοκρατικού, με τον Βλάση να γίνεται στη συνέχεια πολυβολητής και να παίρνει το όνομα Φλόγας.

Ο Βούλγαρης είναι αναμφισβήτητα εξαίρετος σκηνοθέτης, πράγμα που φαίνεται ιδιαίτερα στο πρώτο μέρος της ταινίας με τις αρκετά εντυπωσιακές για τα ελληνικά δεδομένα (ας μου επιτραπεί εδώ να πω ότι με τα ξένα δεδομένα δεν είναι πάντα στο ίδιο επίπεδο) σκηνές των μαχών. Από ένα όμως σημείο και μετά οι μάχες επαναλαμβάνονται χωρίς να προσθέτουν τίποτα στην πλοκή, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να κουράσουν τον θεατή. Αντίθετα, το δεύτερο μέρος, από κινηματογραφικής τουλάχιστον πλευράς, είναι πολύ πιο ενδιαφέρον: με τη σχέση που παρακολουθούμε ανάμεσα στα δύο αδέρφια, με τον Ανέστη να προσπαθεί να προφυλάξει όσο μπορεί τον μικρότερο αδερφό του, αλλά και τη σχέση του Ανέστη με έναν ταξίαρχο του Εθνικού Στρατού. Σκηνές που ο Βούλγαρης στήνει με φροντίδα, προσπαθώντας να δώσει την ανθρώπινη (ορισμένες φορές με κάποιο μελοδραματισμό) πλευρά των χαρακτήρων του.

Το μεγάλο όμως πρόβλημα είναι αλλού. Στην προσπάθεια συμφιλίωσης που αποπειράται ο σκηνοθέτης. Η συμφιλίωση δεν είναι κάτι που παρουσιάζεται στις στιγμές εκείνες όπου κυριαρχούν τα πάθη και τα μίση αλλά γίνεται αφού και οι δύο πλευρές αποδεχτούν την αλήθεια και αναγνωρίσουν τα λάθη και τα όποια εγκλήματά τους -και σήμερα όλοι γνωρίζουμε πως υπήρχαν και λάθη και εγκλήματα και από τις δύο πλευρές. Το να θέλεις να δώσεις την ανθρώπινη πλευρά των χαρακτήρων δεν σημαίνει ότι αποκλείεις και τις αδυναμίες τους: το μίσος, η εκδίκηση και τα διάφορα άλλα ελαττώματα είναι αναπόσπαστο τμήμα του ανθρώπινου χαρακτήρα. Το να παρουσιάζεις τους μαχόμενους να αντιμετωπίζουν τον Εμφύλιο σαν κάτι που τους προξενούσε λύπη αλλά ήταν υποχρεωμένοι να το κάνουν δεν είναι συμφιλίωση αλλά παραποίηση της Ιστορίας. Γιατί η ταινία παρουσιάζει πως αυτοί που πήραν μέρος στον Εμφύλιο ήταν υποχρεωμένοι να το κάνουν είτε από τους Αμερικανούς και το Παλάτι, που ήθελαν να εξοντώσουν τον «εσωτερικό εχθρό» (ο Ελληνας στρατηγός παρουσιάζεται να υπακούει κάπως λυπημένος τον Αμερικανό εκπρόσωπο που τον αναγκάζει να προχωρήσει στην πλήρη εξόντωση του «εχθρού»), και όχι γιατί πίστευαν -και οι περισσότεροι πίστευαν με φανατισμό- στις ιδεολογίες τους, που συχνά δεν τους άφηναν περιθώριο για λογική και ανθρωπισμό. Αντίθετα, οι σκηνές απαλύνουν τη βία και την ωμότητα σε βάρος της αυθεντικότητας. Δυστυχώς, η συμφιλίωση δεν γίνεται με τέτοιο τρόπο. Ο Βούλγαρης μπορεί, κατά τα άλλα, να είναι πολύ καλός κινηματογραφιστής, ο Εμφύλιος όμως περιμένει ακόμη τον σκηνοθέτη του.

ΑΝΤΑ ΔΑΛΙΑΚΑ-ΕΘΝΟΣ

Το 1949, την τρίτη χρονιά του Εμφυλίου Πολέμου, στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας, δύο αδέλφια, ο 17χρονος Ανέστης και ο 14χρονος Βλάσης, τσοπανόπουλα, των οποίων οι δρόμοι χώρισαν χωρίς να το επιλέξουν τα ίδια, πολεμούν ο πρώτος για λογαριασμό του Εθνικού Στρατού, υπό τον ανθυπολοχαγό Τριαντάφυλλο, και ο δεύτερος για λογαριασμό των ανταρτών, υπό τον καπετάν Ντούλα. Μοιραία θα βρεθούν να πολεμούν απέναντι σε μάχες, ενώ ο Ανέστης προσπαθεί να προστατέψει με κάθε τρόπο τον μικρό αδελφό του…

Η πιο πολυαναμενόμενη ελληνική ταινία του 2009, φέρνει στη μεγάλη οθόνη το κεφάλαιο του ελληνικού Εμφυλίου μέσα από το πρίσμα της απλής ιστορίας δύο νεαρών αδελφών που χωρίζονται χωρίς να το θέλουν και πολεμούν χωρίς να ξέρουν πραγματικά γιατί.

Πάνω σε αυτή τη συνθήκη ξετυλίγεται η «Ψυχή βαθιά», σημαντικό πόνημα για τον Παντελή Βούλγαρη, που εδώ και χρόνια ήθελε να καταθέσει την προσωπική του ματιά πάνω σ’ αυτό το μαύρο κεφάλαιο της ελληνικής Ιστορίας, το οποίο μπορεί να καίει ακόμα τους παλιότερους με τα φριχτά του εγκλήματα και την ιδεολογική του αντιπαράθεση, αλλά για την πλειονότητα των νεότερων δεν είναι παρά ένα κομμάτι του παρελθόντος που έχει ξεπεραστεί.

Η ταινία όμως δεν ψάχνει τίποτα γύρω από την πολιτική όξυνση, δεν παίρνει θέσεις, δεν κρίνει τις δύο πλευρές, δεν δίνει καμία πληροφορία ως προς τα αίτια του πολέμου και τα παρασκηνιακά του κυκλώματα.

Δεν ασχολείται μάλιστα και πολύ με τους γύρω από τα δύο αδέλφια χαρακτήρες, παρά τους κοιτά σαν σύνολο – σαν παραπλανημένα πιόνια της ιμπεριαλιστικής ατζέντας των Αμερικανών, χωρίς αληθινή υπόσταση πέραν αυτής της καρικατούρας. Ετσι ξετυλίγεται σαν μια οποιαδήποτε άλλη πολεμική περιπέτεια με μελοδραματικά χαρακτηριστικά και χολιγουντιανή δυναμική, με μάχες στημένες στα πρότυπα της «Διάσωσης του στρατιώτη Ράιαν» (εντυπωσιακός ο χειρισμός της κάμερας και το στακάτο μοντάζ, ειδικά στις σεκάνς της πρώτης μάχης) και έναν εκτός κάδρου ποιητικό μονόλογο της μάνας των δύο αδελφών.

Αψογη και η φωτογραφία του Σίμου Σαρκετζή, που αναδεικνύει την ομορφιά και την αγριάδα του τοπίου, αλλά η αλήθεια είναι ότι το τεχνικό μέρος της παραγωγής δεν θα ικανοποιήσει την ανάγκη ενός θεατή που έχει άγνοια γύρω από το ζήτημα να πάρει έστω και μια μυρωδιά από τι ήταν τελικά εκείνος ο ελληνικός Εμφύλιος.

Δεν ψάξαμε για μαθήματα Ιστορίας, αλλά για πέντε – δέκα πράγματα που θα μας έβαζαν στην ουσία του ζητήματος, πέραν του κατάδηλου αντιπολεμικού μηνύματος.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

***   Και μόνο για τη στιγμή της αναπάντεχης συνάντησης, στο χιονισμένο τοπίο, μέσα σε ένα αντίσκηνο, εν σιωπή, ομάδας ανταρτών με φαντάρους, θα άξιζε ίσως να έχει γυριστεί η «Ψυχή Βαθιά» του Παντελή Βούλγαρη. Στα λίγα λεπτά που διαρκεί, πυκνώνει μέσα από βλέμματα και χειρονομίες, με το φόβο να υποβόσκει και την καχυποψία να κυριαρχεί, ανάμεσα σε ανθρώπους που δεν είναι ακριβώς εχθροί αλλά ασφαλώς ούτε φίλοι, μια αλήθεια. Και οι δυο πλευρές είναι πρόσωπα του ίδιου δράματος, του εμφύλιου πολέμου, «της ντροπής», όπως λέει ο παππούς (Θανάσης Βέγγος) που αναζητάει τη σορό του εγγονού του.

Από την έναρξη της ταινίας, οι προθέσεις γίνονται σαφείς: Στα πεδία των μαχών των Βαλκανικών Πολέμων χάθηκαν 12.000 Ελληνες στρατιώτες, στη Μικρασιατική Εκστρατεία 37.000, στην ιταλογερμανική επίθεση 15.000 και στον Εμφύλιο 70.000, στρατιώτες και αντάρτες, του Εθνικού και του Δημοκρατικού Στρατού. Στον Γράμμο και στο Βίτσι ενταφιάστηκε πολύς πόνος, πολύ μίσος, θρήνος, καημός, αγάπη και ενοχή. Και ο Παντελής Βούλγαρης προσπαθεί να αφαιρέσει στρώματα λήθης, ιστορίες θαμμένες, φράσεις που δεν καταγράφηκαν αλλά αποτέλεσαν υλικό αφηγήσεων, μέσα από την πορεία δύο ανήλικων αδελφών, του Ανέστη και του Βλάση, που στρατολογήθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα. Συνηθισμένος διχασμός στις οικογένειες της εποχής, που βίωσαν τον Εμφύλιο κομμένες στα δύο. Βίαια, οδυνηρά και ανεξίτηλα.

Η ταινία, σε πρώτη ανάγνωση, διαθέτει όλα τα συστατικά της επιτυχίας: συγκίνηση (ειλικρινή και πηγαία), καλογυρισμένες σκηνές μάχης όπου τα σύνολα «διασπώνται» επιδέξια σε άτομα, η κάμερα (συχνά στο χέρι) παρακολουθεί προσωπικές στιγμές, η ψηφιακή χρήση παραπέμπει σε μεγάλες παραγωγές, τα κινηματογραφημένα τοπία κόβουν την ανάσα, η «ψυχή βαθιά» κάθε φορά που ακούγεται ρυθμικά σαν σύνθημα των ανταρτών θολώνει την εικόνα. Τα δάκρυα ήταν κοινή εμπειρία στους θεατές της πρεμιέρας.

Ο Παντελής Βούλγαρης γνωρίζει πολύ καλά ότι χειρίζεται «άτιμους καιρούς, δύσκολους ανθρώπους». Επικεντρώνει στην ανθρώπινη τραγωδία, στο μετέωρο βήμα της Ιστορίας: «Πώς να κάνουμε πίσω; Σε ποια ζωή να γυρίσουμε ύστερα από όλα αυτά;» αναρωτιούνται οι αντάρτες. «Μας άφησαν μόνους».

Ο σκηνοθέτης κινηματογραφεί με τη συνείδηση, τη σχέση με τα γεγονότα, το συναίσθημα και το βλέμμα του δοκιμασμένου αριστερού. Προσπαθεί να είναι δίκαιος, να σεβαστεί τα όσα άκουσε και διάβασε στο μακρύ διάστημα της προετοιμασίας. Και εδώ, η μάχη είναι άνιση. Οι αιχμές κόβονται, το «κακό» βρίσκεται έξω από εμάς. Φταίνε οι Αμερικανοί που ήρθαν και οι Ρώσοι που δεν ήρθαν. Οι ξένες δυνάμεις έφεραν τις ναπάλμ, την καταστροφή, τον εμφύλιο σπαραγμό. Ο Π. Βούλγαρης αγγίζει τα τραύματα με προσοχή για να μη ματώσουν. Δεν αναψηλαφεί πληγές, τις θεωρεί δεδομένες. Οπου η αμηχανία τον κυκλώνει, καταφεύγει στην ποίηση της εικόνας, σε κινηματογραφικά στερεότυπα. Τα αντίπαλα χέρια που αγγίζουν το ένα το άλλο και το αναπάντητο ερώτημα «άραγε εμείς νικήσαμε», χορογραφεί το βάσανο, το νανουρίζει, αντί να το απογυμνώνει. Αυτό αναζητάμε 60 χρονιά μετά; Μπορεί και ναι.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ-ΤΟ ΒΗΜΑ

Εξήντα χρόνια μετά τη λήξη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου ο Παντελής Βούλγαρης θέλησε να τιμήσει την ελληνική Ιστορία με την «Ψυχή βαθιά», μια ταινία που εκτυλίσσεται στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας το 1949, κοντά στην εκπνοή του πολέμου. Βασικοί ήρωες δύο έφηβοι, αδέλφια, χωριατόπουλα της περιοχής, ο Ανέστης (Χρήστος Καρτέρης) και ο Βλάσης (Γιώργος Αγγέλκος). Πολεμούν σε αντίπαλα στρατόπεδα, αλλά βρίσκουν τρόπους για να μη χάσουν εντελώς την επαφή γιατί δεν έχουν χάσει την αγάπη που νιώθουν ο ένας για τον άλλον. Συνεννοούνται μιμούμενοι φωνές πουλιών τις νύχτες και στην πιο όμορφη σκηνή της ταινίας συναντώνται στο πατρικό τους. Ολα αυτά προμηνύουν κάτι τουλάχιστον ενδιαφέρον, πόσο μάλλον με έναν σκηνοθέτη που έχει αποδείξει ότι χειρίζεται με άνεση τις ανθρώπινες σχέσεις.

Μόνο που η «Ψυχή βαθιά» διαρκεί 2 ώρες και 20΄ και φυσικά δεν μπορεί να γεμίσει μόνον με σφυρίγματα πουλιών, δακρυσμένα μάτια και «άρλεκιν» αγκαλιές. Ο Βούλγαρης, ο οποίος συνεργάστηκε στο σενάριο με τη σύζυγό του Ιωάννα Καρυστιάνη, κινηματογραφεί μπόλικο πόλεμο και ντύνει την ιστορία με δευτερογενή επεισόδια και αρκετούς ρόλους. Οπότε αρχίζουν και τα προβλήματα. Οι σκηνές πολέμου, παρά το «σπιλμπεργκικό» νεύρο τους (χάρη στη θαυμάσια φωτογραφία του νεαρού Σίμου Σαρκετζή), σκοντάφτουν στην επανάληψη και σύντομα εξαντλούνται. Τα δευτερογενή επεισόδια είναι πάνω κάτω προβλέψιμα- όπως εκείνο με τον Θανάση Βέγγο που θέλει να πάρει το παιδί του για να το θάψει. Και οι συμπληρωματικοί βασικοί ήρωες παγιδεύονται σε γραφικότητες: η Βικτώρια Χαραλαμπίδου ως αντάρτισσα Γιαννούλα σού δίνει την εντύπωση ότι δίνει παράσταση σε μιούζικαλ. Ως καπετάν Ντούλας ο Βαγγέλης Μουρίκης υποδύεται τον Βαγγέλη Μουρίκη. Αλλά ο χειρότερος όλων είναι ο αξιωματικός του Εθνικού Στρατού (Γιώργος Συμεωνίδης) που στη μισή ταινία φέρεται ως εθνικόφρον τομάρι και στην άλλη μισή ως καλός Σαμαρείτης. Από τη μια φτύνει στο πρόσωπο τη νεκρή αντάρτισσα, από την άλλη προσφέρει το όπλο του στον καπετάνιο για να αυτοκτονήσει αποφεύγοντας την εκτέλεση. Είπαμε να ισορροπήσουμε την κατάσταση για να τα έχουμε καλά με όλους, αλλά αυτό πια… Το ότι ο πόλεμος είναι κακό πράγμα, όλοι το γνωρίζουμε. Από ΄κεί και πέρα τι γίνεται; Προσπαθείς να εντοπίσεις την άποψη του Βούλγαρη για τον Εμφύλιο. Και εκείνος πεισματικά δεν σου το επιτρέπει. Σε γενικές γραμμές μάλλον φταίνε οι «ξένοι»: από τη μια μεριά οι «κακοί» Ρώσοι που ποτέ δεν ήρθαν επειδή, όπως ακούμε, «το Κρεμλίνο έχει πολλές διαδρομές» , από την άλλη οι «κακοί» Αμερικανοί που ήρθαν για τη «world premiere» των νέων βομβών ναπάλμ. Και οι Ελληνες; Τίποτε; Μάλιστα, στην πιο αστεία σκηνή της ταινίας ένας στρατηγός του Εθνικού Στρατού ρωτάει τον αμερικανό ανώτερό του αν θα ήταν προτιμότερο να αποφευχθεί η ρίψη βομβών! Τι λέγαμε πιο πάνω για τις ισορροπίες; Δεν περίμενα βέβαια από τον Παντελή Βούλγαρη να γίνει ξαφνικά Κεν Λόουτς («Ο άνεμος χορεύει το κριθάρι»). Δέχομαι ότι ο άνθρωπος δυσκολεύεται να μπήξει το μαχαίρι στο κόκαλο. Πάντοτε προτιμούσε να «χαϊδεύει» τα πράγματα, τώρα θα αλλάξει; Περίμενα όμως αυτή τη φορά να έχει σκάψει λίγο πιο βαθιά στη δική του ψυχή, αφού θέλησε να μιλήσει για αυτό το τραγικό κεφάλαιο της ελληνικής Ιστορίας που άφησε πίσω του 70.000 νεκρούς- όπως διαβάζουμε στην αρχή της ταινίας. Και σε καμία περίπτωση δεν περίμενα να δω μια ταινία όπου ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος θυμίζει επικίνδυνη κατασκήνωση.

Από την ‘Εβδομη Τέχνη

Δείτε επίσης την πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση του regimientocinqo

Πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, όπως το παρακάτω με τη βιογραφία του Παντελή Βούλγαρη θα βρείτε στο camera stylo on line

 

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ
ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1940. Σπούδασε κινηματογράφο στη σχολή Σταυράκου και ξεκίνησε ως βοηθός σκηνοθέτη. Οι ταινίες του έχουν προβληθεί σε πολλά φεστιβάλ και έχουν αποσπάσει πολλά βραβεία και διακρίσεις. Παράλληλα με τον κινηματογράφο, έχει δουλέψει και στην τηλεόραση, σκηνοθετώντας δύο σήριαλ και πολλά ντοκιμαντέρ, ανάμεσα τους και ένα ντοκιμαντέρ για τον Γιάννη Ρίτσο, για λογαριασμό της Γερμανικής τηλεόρασης WDR. Έχει κάνει πολλές θεατρικές σκηνοθεσίες. Το 1995 τιμήθηκε από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης με μία αναδρομική παρουσίαση του συνόλου του έργου του.

2009 ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ, ταινία μεγάλου μήκους, 16mm, έγχρωμη, 140’

2009 ΑΚΡΟΠΟΛΗ – ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ, ντοκιμαντέρ, 60’

2004 ΝΥΦΕΣ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 128’

1998 ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΔΡΟΜΟΣ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 118’

1995 ΑΚΡΟΠΟΛ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 130’

1991 ΗΣΥΧΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 108’

1988 Η ΦΑΝΕΛΑ ΜΕ ΤΟ ΕΝΝΕΑ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 117’

1985 ΠΕΤΡΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 135’

1982 Ο ΚΗΠΟΣ ΜΕ ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ, παιδική σειρά για την ελληνική τηλεόραση

1980 ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 125’

1976 HAPPY DAY, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 120’

1973 ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 110’
1972 ΠΡΟΞΕΝΙΟ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ, ταινία μεγάλου μήκους, 3mm, έγχρωμη, 110’

ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ «ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ»

 «Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού Στρατού», Επαμεινώνδας Σακελλάριου
«Διαθέσαμε τη ζωή μας», Επαμεινώνδας Σακελλάριου
«Ο δρόμος είναι άσωτος», Γιώργος Χουλιάρας
«Ημερολόγιο 1947 -1949», Δημήτρης Βλαντάς
«Οι Άγγλοι Εργατικοί και ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα», Θανάσης Σφήκας
«Το Κιβώτιο» Άρη Αλεξάνδρου
«Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος», Γιώργος Μαργαρίτης
«Ο Α2», Ρένος Αποστολίδης
«Η Ελλάδα ’36 – ‘49», Χάγκεν Φλάισερ
«Το χρονικό μιας εποποιίας», Βασίλης Αποστολόπουλος
«Αντάρτες στ’ Άγραφα» (1946 – 1950) Τάκης Ψημένος
«Το ημερολόγιο ενός καπαπίτη από τον Εμφύλιο», Μήτσος Καρατζάς
«Αναμνήσεις από το βουνό», Παπά-Καρτέρη
«Η Αγγλο-αμερικάνικη πολιτική και το Ελληνικό Πρόβλημα» (1945 – 1949), Β. Κόντης
«Γ. Σεφέρης», Πολιτικό Ημερολόγιο (1935 – 1940)
«Σαράντα Χρόνια Στρατιώτης», Θρασύβουλος Τσακαλώτος
«Φωτιά και Τσεκούρι», Ευάγγελος Αβέρωφ
«Ο Εμφύλιος Πόλεμος», Γ. Μπλάνας
«Ο αντισυμμοριακός αγών», Δημήτρης Ζαφειρόπουλος
«Ανταρτόπουλο στο ΔΣΕ», Τρ. Γεροζήσης
«Ένας Δάσκαλος Καπετάνιος» Βασίλης Γκανάτσιος – Χείμαρος
«Η Νεκρή Μεραρχία», Κωνσταντίνου Παπακωνσταντίνου
«Μουργκάνα», Κωνσταντίνος Τσαντίνης
«Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος» Ντέιβιντ Κλόουζ
«Εμπειρίες Ένοπλων Αγώνων», Αλ. Παπαγεωργίου
«Η επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα», Heinz Richter
«Η Γυναίκα της Αντίστασης», Τασούλα Βερβενιώτη
«Μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού», Κώστας Γκριτσώνας
«Εκ Βαθέων», Πάνος Δημητρίου
«Το δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μαρσάλ», Γιώργος Σταθάκης
«Οι Δράκοι», Σπύρος Λαμπρίδης
«Πτυχές του Εμφυλίου Πολέμου», Κλ. Κουτσούκης – Ι. Σάκας
«Η Τραγική Αναμέτρηση», Αλέξανδρος Ζαούσης
«Το Ημερολόγιο ενός Αντάρτη του ΔΣΕ», Δημήτρης Κατσής
«292 ημέρες μετά το Γράμμο – Βίτσι», Γ. Τρικαλινού
«Από την Κατοχή στον Εμφύλιο», Άγγελος Αγγελόπουλος
«Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο», Lars Baerentzen, Γιάννης Γιατρίδης
«Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος – Η Εμπλοκή του ΚΚΕ», Φίλιππος Ηλίου