-Οι μεταμορφώσεις της ταυτότητας…

…του Πέτρου Θεοδωρίδη

H  έκδοση του βιβλίου του (συν τοις άλλοις τ’ εμέτερον) Πέτρου Θεοδωρίδη δίνει την ευκαιρία να προσεγγίσουμε θεωρητικά το φαινόμενο του εθνικισμού και να προσπαθήσουμε να οριοθετήσουμε το ριζοσπαστικό ποντιακό κίνημα με σαφήνεια απέναντί του. Ο Θεοδωρίδης  αντιμετωπίζει το φαινόμενο του εθνικισμού  με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο και τα δικά του θεωρητικά εργαλεία, που δεν είναι απαραίτητο να γίνονται αποδεκτά στην ολότητά τους. «Η μελέτη του Πέτρου Θεοδωρίδη θέτει τα προβλήματα και αποπειράται ερμηνείες σε ένα μεγάλο φάσμα ζητημάτων του εθνικισμού, καλώντας μας να αναμετρηθούμε μαζί τους με τρόπο νηφάλιο και στοχαστικό. Αποτελεί ένα ευσύνοπτο εγχειρίδιο για αυτούς που θέλουν να αντιμετωπίσουν την εθνική ταυτότητα κριτικά και αναστοχαστικά και όχι φοβικά ή/και υπερφίαλα, όπως συνήθως συμβαίνει στη χώρα μας.»

Η προσπάθεια οριοθέτησης είναι αναγκαία όχι μόνο γιατί το ποντιακό ζήτημα, η ήττα και η προσφυγιά υπήρξαν κατεξοχήν αποτέλεσμα της εθνικιστικής έξαρσης στο χώρο της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και γιατί στις  πονηρές μέρες που ζούμε, η σύγχυση και η ανατροπή των παραδοσιακών παραδεδεγμένων επιτρέπει στην παλιά αποκρουστική ακροδεξιά να ενδυθεί ένα πιο σύγχρονο ένδυμα και να επιχειρήσει να εκφράσει πράγματα δικά μας, που μέχρι τώρα βρίσκονταν στον ιδεολογικό της αντίποδα. Το βιβλίο του Θεοδωρίδη, που αντιμετωπίζει, όπως είπαμε και πριν,  θεωρητικά το φαινόμενο του εθνικισμού μπορεί να είναι η αφορμή να ξεκινήσουμε μια ευρύτερη συζήτηση.

Οι απόψεις του Θεοδωρίδη πρωτοπαρουσιάστηκαν στο Π&Α με το κείμενό του Εθνολαϊκισμός και Θεσσαλονίκη. Το βιβλίο παρουσιάστηκε επίσης στην Καλύβα του Πάνου. 

Το αφιέρωμα αυτό συμπεριλαμβάνει μια βιβλιοκρισία και ένα απόσπασμα από το βιβλίο:

Ένα νέο βιβλίο προστίθεται στην ελληνική  βιβλιογραφία για την εθνικιστική ιδεολογία και την έννοια του έθνους. Στο βιβλίο του ο Πέτρος Θεοδωρίδης δείχνει τη φύση και την πορεία διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας στις νεωτερικές κοινωνίες. Για το συγγραφέα, ο οποίος στο σημείο αυτό ακολουθεί μια συγκεκριμένη σχολή σκέψης, δεν είναι το έθνος που προσδιορίζει τον εθνικισμό, αλλά το αντίστροφο. Η διαιρετική πολιτική ιδεολογία του εθνικισμού συγκροτεί τη συλλογική ταυτότητα του έθνους ως μια οριζόντια αδελφότητα, η οποία νομιμοποιεί μετα-παραδοσιακούς τρόπους πολιτικής κυριαρχίας. Ο Θεοδωρίδης ασκεί κριτική στον ιδεολογικό λόγο του εθνικισμού και, παράλληλα, αναλύει ορισμένες από τις κυριότερες τυπολογίες του. Οι τυπολογίες αυτές αντιστοιχούν σε διαφορετικές λειτουργίες του εθνικού κράτους, της ιδιότητας του πολίτη, καθώς και σε διαφορετικές εκδοχές της «πολιτικής της ταυτότητας».

Ο συγγραφέας προτείνει να θεωρήσουμε τον εθνικισμό ως μια ενεργητική ψυχολογική κατάσταση των μελών μιας πολιτικής κοινότητας, αυτής του νεωτερικού έθνους, αλλά και ως μια θεωρία (doctrine) πολιτικής νομιμοποίησης, οι πηγές της οποίας βρίσκονται στη Γαλλική Επανάσταση. Σύμφωνα με τον συγγραφέα η ψυχολογική κατάσταση του εθνικιστή αποτελεί ένα μεταβλητό στον χρόνο χαρακτηριστικό της νεωτερικής-εθνικής οργάνωσης της κοινωνίας. Το έθνος, στη νεωτερική εκδοχή της εννοίας του, αποτελεί μεν συνέχεια των παραδοσιακών προνεωτερικών εθνικών ομάδων, επιδέχεται όμως και έναν μετασχηματισμό, που οφείλεται και στις απαιτήσεις της νεότερης βιομηχανικής κοινωνίας και στην απομάκρυνση από την παλαιά, θρησκευτικού τύπου, μορφή συνείδησης. Το έθνος, συνεπώς, αποτελεί μια νέα κοινότητα σε σχέση με την παραδοσιακή κοινότητα. Η κοινότητα αυτή διακρίνεται τόσο από μια «φαντασιακή» αλληλεγγύη, καθώς αφορά σε ανθρώπους, που δεν γνωρίζονται και δεν υπάρχει πιθανότητα να γνωρισθούν μεταξύ τους, όσο και από ένα έντονο στοιχείο ισότητας, καθώς εκλείπουν οι ενδιάμεσες μεταξύ ατόμου και κράτους ιεραρχήσεις, που χαρακτήριζαν την παραδοσιακή κοινωνία. Επιπλέον, η κοινότητα αυτή είναι πολιτική, καθώς παρέχει πολιτική νομιμοποίηση σε ένα νέου τύπου κράτος, δηλαδή το έθνος-κράτος.

Ο Θεοδωρίδης διακρίνει το έθνος-κράτος ως νεωτερική μορφή πολιτικής οργάνωσης από την παραδοσιακή μορφή κράτους. Το παραδοσιακό κράτος συνδέεται με μια κοινωνία οργανωμένη με χαλαρό τρόπο σε κοινοτικές, συντεχνιακές, συγγενικές κοινωνικές ομάδες. Αντίθετα, το νεωτερικό έθνος-κράτος παρεμβαίνει άμεσα σε όλες σχεδόν τις διαδικασίες, με τις οποίες τα άτομα συμμετέχουν στις διάφορες κοινωνικές ομάδες.

Για τον συγγραφέα αυτή η παρέμβαση του νεωτερικού έθνους-κράτους δεν ενείχε μόνο πολιτική, αλλά και πολιτισμική, σημασία. Κατ’ αρχάς, αφορούσε σε μια νέα κατανόηση των εννοιών του χώρου και του χρόνου. Ο χρόνος στην παραδοσιακή κοινωνία θεωρείτο ετερογενής «μερικός», «εσωστρεφής», καθώς αφορούσε κυρίως στις τοπικές κοινότητες. Με την παρέμβαση του νεωτερικού κράτους ο χώρος θρυμματίσθηκε και επανενοποιήθηκε, έπαυσε να είναι «τοπικός» και μετατράπηκε σε χώρο με ευρύτερα όρια, όπου μπορούσε να ασκηθεί η απόλυτη κυριαρχία του κράτους. Το άδειασμα από την τοπική-κοινοτική του σημασία και η ομοιογενοποίηση του χώρου συνοδεύτηκε από μια νέα κατανόηση του χρόνου. Στην παραδοσιακή κοινωνία ο χρόνος γινόταν αντιληπτός ως μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία, προσαρμοσμένη στον αγροτικό τρόπο παραγωγής, που ακολουθούσε τον κύκλο των εποχών. Ο νεωτερικός χρόνος αντίθετα θεωρείται ευθύγραμμος, ομοιογενής και συνεχής. Το δυτικό νεότερο κράτος κινητοποίησε μεγάλες μάζες του πληθυσμού -κυρίως με την γραφειοκρατική του οργάνωση και τη θέσπιση στρατιωτικών και φορολογικών υποχρεώσεων- στους ρυθμούς μίας νέας αντίληψης του χρόνου που μετριέται με το ρολόι και το ημερολόγιο και προτρέπει σε πολιτικό προγραμματισμό.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, αυτή η αλλαγή του χώρου και του χρόνου σε σχέση με τις αντιλήψεις της παραδοσιακής κοινωνίας βιώθηκε  ως διαδικασία   καταστροφική του κοινοτικού δεσμού. Σε αυτή την πορεία ρηγμάτων στην παραδοσιακή κατανόηση του χώρου και του χρόνου, ο συγγραφέας εντοπίζει την αφετηρία της νεωτερικής ιδεολογίας του εθνικισμού. Αρχικά, ο πατριωτισμός αναφερόταν σε κοινωνικές ομάδες, στις οποίες κυριαρχούσε η προσωπική οικειότητα και η άμεση επικοινωνία, και υποδήλωνε την πίστη σε φυσικά κοινά χαρακτηριστικά, σε αρχικούς συνδέσμους και την πατρική γη. Αντίθετα, ο νεωτερικός χώρος και χρόνος δεν επιτρέπει πια αυτόν τον τοπικό πατριωτισμό. Η σημασία της Πατρίδας επεκτείνεται από τον αρχικό τόπο καταγωγής σε όλη την εδαφική περιοχή, όπου το έθνος θεωρείται ότι ασκεί κυριαρχία. Εναν τέτοιο χώρο, όπου οι διαπροσωπικές σχέσεις δεν είναι πια δυνατές με την παραδοσιακή τους μορφή, το άτομο μπορεί να τον αντιληφθεί  μόνο αφηρημένα. Ο εθνικισμός γίνεται, έτσι, η ιδεολογία ενός αφηρημένου  πατριωτισμού, που υπερβαίνει, αλλά και ενσωματώνει τα τοπικά χωροχρονικά όρια.

Ο Θεοδωρίδης, επίσης, διακρίνει την ιδεολογία του εθνικισμού στον πολιτικό εθνικισμό, ο οποίος έχει την καταγωγή του στη σκέψη του διαφωτισμού, και τον πολιτιστικό εθνικισμό, ο οποίος έχει τις ρίζες του στο παράδειγμα του ρομαντισμού. Ο πολιτικός εθνικισμός, ενώ στηρίζεται στον οικουμενισμό του διαφωτισμού και αναφέρεται στη συλλογικότητα του έθνους -με επίκεντρο τα δικαιώματα του ατόμου και τα μέσα κοινωνικής αλλαγής, τη «γενική θέληση» και το «κοινωνικό συμβόλαιο»- εξιδανικεύει την πρόοδο και θεωρεί ότι η κοινωνία αναμορφώνεται με την ενεργοποίηση ενός αυτόνομου πολιτικού υποκειμένου.

Σε αντίθεση με τον πολιτικό εθνικισμό, ο πολιτιστικός εθνικισμός, που διαδίδεται στην Κεντρική και Ανατολική  Ευρώπη, προσδίδει στην κοινότητα και τη γλώσσα μια πιο «φυσική» αρχή για το έθνος. Στην πολιτιστική θεώρηση του έθνους, η εθνοδόμηση δεν αποτελεί μια εθελοντική πολιτική διαδικασία ολοκλήρωσης, αλλά ανάπτυξη ενός δεδομένου εθνικού πυρήνα, ενύπαρκτου σε κάθε άτομο-μέλος του έθνους. Βασικές ιδέες του πρότυπου του πολιτιστικού εθνικισμού αποτελούσαν η συμπάθεια προς το Μεσαίωνα, η αντίληψη της Ιστορίας ως δύναμης όχι λιγότερο ισχυρής από τη φύση και η θεώρηση της γλώσσας ως ζωτικής πηγής της λαϊκής συλλογικής συνείδησης.

Πλάι στη διάκριση πολιτικού και πολιτισμικού εθνικισμού, ο συγγραφέας προσθέτει και μια δεύτερη διάκριση, που αφορά στον εθνικισμό του 19ου αιώνα και στη μετατροπή του από φιλελεύθερο-δημοκρατικό σε ολοκληρωτικό. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο κυριαρχούσε η ρασιοναλιστική ιδέα της αρμονίας, της προόδου και της σύνθεσης των εθνών σε μια νέα παγκόσμια ορθολογική κοινότητα. Μετά τα μέσα, όμως, του 19ου αιώνα αμφισβητείται η προοδευτική, αρμονική, συνθετική αντίληψη της εθνικής ενοποίησης. Ο ευρωπαϊκός χώρος γίνεται στενότερος και οι εθνικιστικές ιδεολογίες πολλαπλασιάζονται. Νέοι εθνικισμοί και, άρα, νέες εθνότητες αφυπνίζονται. O φιλελεύθερος-δημοκρατικός εθνικισμός του Mazzini -κατά τον οποίο το έθνος μεσολαβούσε στη σχέση ανάμεσα στο άτομο και την ανθρωπότητα- αντικαταστάθηκε από το ρεύμα του ολοκληρωτικού εθνικισμού, ο οποίος διακήρυσσε την κυριαρχία του άλογου στοιχείου, του συναισθήματος, και την προσδοκία της βίαιης ανατροπής της κατεστημένης τάξης πραγμάτων από έναν αρχηγό-λυτρωτή.

Συνοψίζοντας, η χρησιμότητα του νέου αυτού βιβλίου για το έθνος και την εθνικιστική ιδεολογία έγκειται στην κατάδειξη του κοινωνικο-ιστορικού βάθους του εθνικιστικού φαινομένου, τη συνοπτική και χρήσιμη κατάθεση μιας ευρείας προβληματικής, της οποίας ο συγγραφέας είναι καλός γνώστης, καθώς και στην επισήμανση πολλών θεωρητικών προβλημάτων, που αφορούν στη σύγχρονη εποχή αποσύνθεσης και ανασύνθεσης των ταυτοτήτων. Στα τελευταία τρία κεφάλαια, στα οποία το ζήτημα των ταυτοτήτων τίθεται στο επίκεντρο του προβληματισμού, ο αναγνώστης παρατηρεί και ένα άνοιγμα του προβληματισμού προς την κατεύθυνση της ψυχανάλυσης. Ο προβληματισμός, όμως, αυτός μένει «μοιραία» ανολοκλήρωτος. Η μελέτη του Πέτρου Θεοδωρίδη θέτει τα προβλήματα και αποπειράται ερμηνείες σε ένα μεγάλο φάσμα ζητημάτων του εθνικισμού, καλώντας μας να αναμετρηθούμε μαζί τους με τρόπο νηφάλιο και στοχαστικό. Αποτελεί ένα ευσύνοπτο εγχειρίδιο για αυτούς που θέλουν να αντιμετωπίσουν την εθνική ταυτότητα κριτικά και αναστοχαστικά και όχι φοβικά ή/και υπερφίαλα, όπως συνήθως συμβαίνει στη χώρα μας.

Παναγιώτης Γ. Μαντζούφας
Λέκτορας Νομικής στο ΑΠΘ

——————————————————————–

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Ο ορισμός και η ερμηνεία του εθνικισμού περιπλέκεται από την ίδια την ιστορική εμπειρία πού έδειξε πώς ο «εθνικισμός», δύσκολα περιορίζεται στο να σημαίνει αυτό πού συνήθως ονομάζουμε «επιθετικό» ή» δεξιό» εθνικισμό.

Όπως παρατηρεί ο E. Kedourie: « Αριστερά και δεξιά είναι έννοιες πού εγείρονται στην διαδρομή της πάλης μεταξύ αριστοκρατίας μεσαίας και εργατικής τάξης στις Ευρωπαϊκές χώρες και είναι ακατανόητες έξω από αυτή την ιδιαίτερη ιστορία. Οι φιλελεύθεροι μετρούν την πολιτική πρόοδο με την ελαχιστοποίηση των κοινωνικών και πολιτικών προνομιών και για τους σοσιαλιστές ο θεμέλιος λίθος της προόδου είναι η μείωση της οικονομικής ανισότητας. Για τους εθνικιστές, τέτοιοι σκοποί είναι ευκαιριακοί και δευτερεύοντες. Ο δικός τους σκοπός είναι η εθνική αυτοδιάθεση και η διαρκής πληρότητα στην οποία φθάνει ο άνθρωπος σαν μέλος ενός κυρίαρχου έθνους».
Αντίθετα με την φαινομενική του απλότητα ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια περίπλοκη ιστορική διαδικασία, αλλά και ένα κοινωνιοψυχολογικο φαινόμενο. Στον ορισμό του φαινομένου εγείρονται ποικίλα προβλήματα, πού οφείλονται και στην αδυναμία των γνωστικών εργαλείων αλλά και στην πολυσημία του ίδιου του εθνικισμού: Πολυσημία ιστορική καθώς το νόημα του εθνικισμού αλλάζει από εποχή σε εποχή. Πολυσημία και της ίδιας εθνικιστικής ιδεολογίας. Συχνά ο εθνικισμός συγχέεται με τον πατριωτισμό για να υποδηλώσει την βαθιά αγάπη προς την πατρίδα, την προστασία εναντίον της ξενικής περικύκλωσης, την επιθυμία εθνικής ενότητας, την προστασία της εθνικής κουλτούρας και των παραδόσεων και την υποταγή των ατομικών συμφερόντων στα συμφέροντα του συνόλου.

To πρόβλημα του ορισμού του εθνικισμού περιπλέκεται, καθώς σε αυτό εμπλέκονται όλες σχεδόν οι θεωρητικές τάσεις των κοινωνικών επιστημών . Η ιστορική επιστήμη θεωρεί τον εθνικισμό σαν το προνομιακό της πεδίο, ενώ η κοινωνιολογία επικεντρώνεται στην έννοια της κοινωνικής ομάδας σαν κλειδί στην ερμηνεία του εθνικισμού. Η κοινωνική ανθρωπολογία και η ψυχολογία ενδιαφέρονται επίσης για τον εθνικισμό .

Ο εθνικισμός ενέχει εντέλει, διαστάσεις ιστορικές, ψυχολογικές, ιδεολογικές αλλά και πολιτικές. Αναφέρεται σε μια ιστορική διαδικασία πού ξεκίνησε στα τέλη του 18ου ή κατ’ άλλους στις αρχές του 19ου αιώνα και πού συνδέεται με την οικοδόμηση του σύγχρονου συστήματος έθνο-κρατών, σ’ ένα ψυχολογικό συναίσθημα αλληλεγγύης μεταξύ των μελών μιας εθνότητας ή ενός έθνους-κράτους. Αφορά σε πολιτικές δραστηριότητες κομμάτων ή ομάδων πού το πολιτικό τους πρόγραμμα προσδίδει κυρίαρχη προτεραιότητα στις εθνικιστικές αξίες . Αναφέρεται επίσης σε μια πολιτική θεωρία (doctrine), συνεπώς και σε πολιτικές αρχές, ιδέες, πίστεις και άξιες .

Ερμηνείες του έθνους και του εθνικισμού:

α) Εκδοχή της «αφύπνισης» και εκδοχή του «καταλοίπου»

Πολύ σχηματικά, οι διάφορες θεωρήσεις του εθνικισμού μπορούν να ενταχθούν, σε δύο βασικές ερμηνευτικές εκδοχές. Την εκδοχή της αφύπνισης και την εκδοχή του κατάλοιπου .
Η ερμηνεία του εθνικισμού ως αφύπνισης του έθνους αποτελεί εκδοχή της ίδιας της εθνικιστικής ιδεολογίας. Εκδοχή πού αντιμετωπίζει την αφύπνιση του έθνους και του εθνικού συναισθήματος ως ‘»επανα-ανακάλυψη κάποιου βαθιά κρυμμένου αιώνιου πράγματος»
Στη δεύτερη ερμηνευτική εκδοχή ο εθνικισμός αντιμετωπίζεται ως κατάλοιπο-σπασμός του παλαιού κόσμου πού δεν μπορεί να προσαρμοσθεί στις ορθολογικές απαιτήσεις της νεωτερικότητας.
Όμως και στις δύο ερμηνείες το έθνος και το εθνικό συναίσθημα αντιμετωπίζεται ως μια αυθύπαρκτη οντότητα, χωρίς αλλοιώσεις, πού μένει θαμμένη στη σπηλιά του χρόνου.
Οι θεωρήσεις αυτές παραμένουν στο σημασιολογικό πεδίο της ίδιας της εθνικιστικής ιδεολογίας. Αποδέχονται τα έθνη ως πρωτογενείς οντότητες πού έχουν την ρίζα τους στην ανθρώπινη φύση και ιστορία και πού προσδιορίζονται με αντικειμενικά κριτήρια , πού εντάσσονται δηλαδή στη σφαίρα του οντολογικού είναι.

β) Νεωτερικές ερμηνείες του έθνους και του εθνικισμού

Από την άλλη πλευρά από την δεκαετία του ‘6O και μετά κάνουν την εμφάνιση τους οι ‘νεωτερικές’ θεωρίες, πού αποτελούν ταυτόχρονα και πολύ σημαντικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις του εθνικιστικού φαινομένου αλλά και ερμηνείες της έννοιας του ‘έθνους’. Οι προσεγγίσεις αυτές διαφέρουν αρκετά ως προς τις θεωρητικές τους αφετηρίες, συντείνουν όμως στην δόμηση μιας γενικής θεωρίας του εθνικισμού.
Σε αυτές, το έθνος δεν εμφανίζεται ως ιστορικά δεδομένο, ως κάτι πού υπήρχε πριν από την εποχή του εθνικισμού. Αντίθετα το έθνος θεωρείται ως παράγωγο της νεωτερικότητας, δημιούργημα των τελευταίων δύο αιώνων, και των μεγάλων νεωτερικών επαναστάσεων (βιομηχανικών, δημοκρατικών, ορθολογικών). Σε αυτές τις θεωρήσεις ο εθνικισμός δεν αποτελεί εκδήλωση αφύπνισης των ήδη υπαρχόντων εθνών, αντίθετα θεωρείται ως πιο πιθανό γεγονός το ότι οι εθνικιστές επινόησαν τα νεωτερικά έθνη προσδίδοντας νέο νόημα σε μια παλαιά λέξη .

Η πιο παλιά ερμηνευτική προσέγγιση του εθνικισμού είναι εκείνη πού τον ερμηνεύει μέσω της Ιστορίας των Ιδεών. Ο εθνικισμός ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης νέων πολιτικών και φιλοσοφικών ιδεών, κυρίως στον χώρο της Δύσης.

Αυτή η ερμηνεία επικεντρώνεται στο θεωρητικό περιεχόμενο του εθνικισμού και αποδίδει μεγάλη σημασία στον ρόλο των διανοούμενων ως παραγωγών ιδεών. Ένας από τους πρωτοπόρους της μελέτης του εθνικισμού ο Hans Kohn ακολουθεί αυτό τον τρόπο ερμηνείας, παρουσιάζοντας με διηγηματική μορφή την Ιστορία της Ιδέας του εθνικισμού στη Δύση. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει επίσης και η σχετικά πιο πρόσφατη ερμηνεία του E. Kedurie, πού θεωρεί ότι ο εθνικισμός δεν είναι τόσο ένα «άναρθρο και δυνατό συναίσθημα, πού παραμένει παρόν παντού και πάντοτε…αλλά μάλλον μια θεωρία (doctrine),.ένα σύμπλεγμα διασυμπλεκόμενων ιδεών για τον άνθρωπο, την κοινωνία και την πολιτική». Σύμφωνα με τον E. Kedurie, η θεωρία του εθνικισμού που εφευρέθηκε στην Ευρώπη στην αρχή του 19ου αιώνα υποστηρίζει ότι «η ανθρωπότητα είναι φυσικά διαιρεμένη σε έθνη, ότι τα έθνη είναι γνωστά από κάποια μόνιμα χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να εξακριβωθούν, και ότι ο μόνος νομιμοποιημένος τύπος διακυβέρνησης είναι η εθνική αυτοκυβέρνηση» . Για τον Kedurie, «είναι αληθέστερο να πούμε ότι η εθνική ταυτότητα είναι δημιούργημα μιας εθνικιστικής θεωρίας παρά ότι η εθνικιστική θεωρία είναι η εκδήλωση και η έκφραση μιας εθνικής ταυτότητας».

Ο εθνικισμός ορίζεται έτσι, μέσα από μια κοινωνιολογική άποψη ως ‘’η ενεργητική αλληλεγγύη μιας κοινωνίας του τύπου της εθνικής κουλτούρας (Florian Znaniecki :Modern Nationalities Α sociological study, University of Illinois Press, Urbana, 1952 σ. 21) ή μέσα από μια ψυχολογική ως ‘‘η δέσμη των λίγο πολύ ομοιόμορφων απαιτήσεων πού μοιράζονται οι άνθρωποι σε μια κοινωνία και πού εγείρονται από τον πατριωτισμό τους….», πού τους οδηγούν να κάνουν προσωπικές θυσίες χάρη των κυβερνητικών σκοπών και οι οποίες μπορεί ή όχι να οδηγούν σε κατάλληλη δράση» (Leonard W. Doob Patriotism and Nationalism/ Their psychological Foundations ,Yale University Press, 1964, σ 5.)

Οι προσεγγίσεις των ιστορικών ποικίλουν από τον ορισμό του John Breuilly Nationalism and the State, Manchester University Press (1982) 1985 σ 36 πού χρησιμοποιεί τον όρο ‘Nationalism για να αναφερθεί σε ‘πολιτικά κινήματα πού επιζητούν να εξασκήσουν ή εξασκούν κρατική εξουσία και δικαιώνουν την δράση τους με εθνικιστικά επιχειρήματα» ενώ το εθνικιστικό επιχείρημα στηρίζεται σε τρία βασικά αξιώματα:

α) ότι υπάρχει ένα έθνος με ξεκάθαρο και ιδιαίτερο χαρακτήρα

β) ότι τα συμφέροντα και οι άξιες αυτού του έθνους έχουν προτεραιότητα σε σχέση με όλα τα αλλά συμφέροντα και άξιες και ότι

γ) το έθνος πρέπει να είναι όσο το δυνατόν ανεξάρτητο, πράγμα πού απαιτεί τουλάχιστον την επίτευξη της πολιτικής κυριαρχίας, ως τον ορισμό του ιστορικού των ιδεών Ε. Κedourie, Nationalism, Blackwell, Oxford UK, CCambridge USA (1960), 1993 σ.1, ότι: ‘’ ο εθνικισμός είναι μια θεωρία (Doctrine) πού εφευρέθηκε στην Ευρώπη στην αρχή του 19ου αιώνα και πού υποστηρίζει ότι η ανθρωπότητα είναι φυσικά διαιρεμένη σε έθνη, τα έθνη γνωρίζονται από κάποια βέβαια χαρακτηριστικά, και ότι μοναδικός νομιμοποιημένος τύπος διακυβέρνησης είναι η εθνική αυτοκυβέρνηση»
Στον τελευταίο ορισμό και παρά τον σημαντικά διαφορετικό τρόπο ερμηνείας του φαινομένου (από την οπτική της κοινωνικής ανθρωπολογίας) συγκλίνει ο ορισμός του Εrnest Gellner, Nations and Nationalism, Basil Blackwell, Oxford (1983)1988 σ.1, πού θεωρεί ότι: ‘’ ο εθνικισμός είναι πρωταρχικά μια πολιτική αρχή που υποστηρίζει ότι πολιτική και εθνική μονάδα οφείλουν να εναρμονίζονται..[..] μια θεωρία πολιτικής νομιμοποίησης σύμφωνα με την οποία ‘’ τα σύνορα του έθνους πρέπει να συμφωνούν με τα σύνορα του κράτους και ότι δεν πρέπει να υπάρχει εθνικός διαχωρισμός μεταξύ κατόχων εξουσίας κai υπόλοιπων ‘’ αλλά και του Antony Giddens, The Nation state and Violence, PolityPress, (1985) 1989, σ. 219. Ο Giddens συνδέει τον εθνικισμό με την κρατική κυριαρχία ορίζοντας τον ως ‘’την πολιτιστική συναίσθηση (sensibility) της κυριαρχίας, το συνακόλουθο του συντονισμού της διοικητικής εξουσίας με το περιορισμένο (bounded) έθνος κράτος». Για τον κοινωνιολόγο Antony Smith, Nationalism in the Twentieth century, Martin Roberson London, 1979, σ.4: ‘‘Ο εθνικισμός περιέχει ένα όραμα μια κουλτούρα, μια αλληλεγγύη και μια πολιτική. Σύμφωνα με το όραμα η ανθρωπότητα είναι: φυσικά διαιρεμένη σε ξεχωριστές κοινότητες, τα έθνη, πού το καθένα από αυτά είναι μοναδικό και παράλληλο με αλλά έθνη. Ο καθορισμός του κάθε έθνους γίνεται μέσα από την κουλτούρα του, κουλτούρα πού σημαδεύεται από την μοναδική ιστορία του. Η εθνικιστική αλληλεγγύη είναι βασισμένη στην κατοχή της ιστορικής γης του έθνους, ενώ το πολιτικό πρόγραμμα του εθνικισμού στηρίζεται ακριβώς στην απελευθέρωση της ιστορικής γης, της πατρίδας. Ο εθνικισμός βλέπει την πολιτική σαν αγώνα για την αυτοκυβέρνηση και κυριαρχία στην ιστορική γη του«.

Ακόμα στην ελληνική βιβλιογραφία της κοινωνικής θεωρίας του εθνικισμού πρβλ. τον ορισμό του Νίκου Δεμερτζή, Ο Λόγος Του Εθνικισμού, αμφίσημα σημασιολογικά πεδία και σύγχρονες τάσεις, εκδόσεις Σακκούλα, Αθηνά -Κομοτηνή 1996, σ 56, για τον εθνικισμό: ‘ως μια ιδεολογία της νεωτερικότητας δια της οποίας ομάδες διανοούμενων, κοινωνικά κινήματα ή και πολιτικές ενώσεις επιδιώκουν τη διαμόρφωση συλλογικών και ατομικών ταυτοτήτων, εντός μιας ορισμένης κάθε φορά επικράτειας, και η οποία συγκροτείται γύρω από το ‘’άδειο» σημαίνον ‘’έθνος» προσδίδοντας του ταυτοχρόνως νόημα.

– Για την παρουσίαση των προβλημάτων και των περιπλοκών στην προσπάθεια ορισμού του εθνικισμού βλ. Louis L. Snyder, The Meaning of Nationalism, Green Wood Press, Publishers, Westport, Connecticut (1954), 1972, σ. 109 κ,ε. Πρβλ Νίκου Δεμερτζή, ο.π., σ. 30 για τις πολλαπλές οπτικές μελέτης του εθνικισμού.

– Σύμφωνα με τον Ricard Jay, «Nationalism» στο Robert Εccleshall, Vincent Geoghegan, Ricard Jay Rick Willford, Ric Willoford, Political Ideologies, An Introduction, εκδ Unwin Hyman, Londonn, 1984, σ 189-195: ‘Τα εθνικιστικά πολιτικά κόμματα και κινήματος επιδιώκουν να δημιουργήσουν, αποκτήσουν ή υπερασπίσουν-μια κοινή πατρίδα. Να μεταφράσουν μια γλωσσική ταυτότητα σε εθνική κουλτούρα. Να μετατρέψουν μια εδαφική ενότητα-σε πολιτική ενότητα, να υποτάξουν τις πολιτικές διαιρέσεις ανάμεσα στα μέλη ενός κράτους σε ένα πρόγραμμα συλλογικής εθνικής δράσης»

(Απο το: Πέτρος Θεοδωρίδης, Οι Μεταμορφωσεις της ταυτοτητας, εθνος, νεωτερικοτητα, εθνικιστικός λόγος, εκδόσεις Αντιγόνη…………..)

(Βλάση Αγτζίδη, μπατίκ, σπουδή πάνω στον «καθρέφτη»του Πικάσο)